Ko e Fakatotolo Fakasaienisi (Scientific Research) Konga 2 ^Featured

Na’e ‘uhinga ‘eku fakalave ki he tala matangi koe’uhi he ‘oku lolotonga nofo ki ai e tokanga ‘a e fonua ‘i he fakatokanga matangi ‘o Victor kuo toutou fakahoko mai pea kuo ‘i ai e ki’i mahino mo e ala’ maheni ‘a e kakai ‘o e fonua mo e natula ta’eta’epau ‘o e tala matangi. Hange’ ko ia neu tapuni’aki e Konga (1), ko e me’a ‘e 3 ‘oku fai ai e taalafili: feitu’u, taimi mo e malohi.

‘Oku kau ‘i he ‘uhinga ‘oku fu’u matu’aki faingata’a ai e tala matangi he ko e fo’i fakafuofua ‘e 3 ‘oku fakataha’i ‘o ui ko e tala pe fakatokanga matangi. Ko e matamata ‘e tonu e feitu’u, matamata ‘e tonu e taimi moe matamata ‘e tonu e malohi, ‘oku fai hono fakafuofua pe ‘esitimeti ‘o fou ‘i he Fakatotolo Fakasaienisi ‘o ngāue’aki e motolo pe ‘ekuasi fakafika/sitatisitika ke ne fai ‘a e fakafuofua. Ko e natula ‘o e matamata ‘e tanaki fakataha ‘a e matamata ‘e tonu mo e matamata ‘e hala ‘o tatau ki he 1. Hange’ ko eni, kapau ‘oku tatau e matamata ‘e tonu mo e matamata ‘e hala pea mahino leva ta ‘oku na fakatou ½, ‘o ‘uhinga kapau te tau tesi tu’o 10 e me’a ko ia ‘e tonu tu’o 5 kae hala tu’o 5.

Ko e feitu’u, taimi mo e malohi ‘oku ‘i ai ‘e nau fekau’aki mo e ngaahi tō’onga ‘a e ‘atimosifia mo e tahi. Ko e me’a leva ‘oku fai ko hono tanaki ‘o e ngaahi fakamatala ki he feliliuaki ‘a e ‘atimosifia mo e tahi ‘o fa’u’aki e ‘ekuasi pe motolo fakafika/sitatisitika ke ne tala mai ‘a e feitu’u, taimi mo e malohi. Ko e ngaahi fakamatala ‘oku ‘omi ‘e he satelaite talamatangi ke fakapapau’i ‘oku tonu kae lava ke ma’u ha fakafuofua ‘oku ofi ki he mo’oni.

Ko e Fakatotolo Fakasaienisi ko hono fakatotolo’i ‘o e ngaahi fekau’aki ‘i he va ‘o e ngaahi me’a. Ko e malohitaha ‘a e fekau’aki ‘oka ‘oku ala hoko ko e tupu’anga (cause) pea kapau ‘oku ‘ikai pea ‘oku tau talanoa pe ‘oku ‘i ai e fekau’aki (correlation).

Na’e kamata pe Fakatotolo Fakasaienisi ia mei he vaha’a ‘o e ta’u ‘e 3000 ki he 4000 kimu’a ‘ia Kalaisi ka ko e kuonga ko eni na’e nofo ki he fakatapau (exact science) ‘o toki liliu mai pe ‘i he kamata’anga ‘o e senituli 20 ‘o ‘oange ‘a e fakamamafa ki he matamata (inexact science) ‘a ia ko e ta’u nai ia ‘e 5000 ki he 6000 pea toki laka e saienisi ki he kuonga ‘o onopooni. Ko e taukave ‘oku ou ‘oatu ‘oku makatu’unga ia ‘i he lākanga pe fatongia na’e fuesia ‘e he Fika (Mathematics) ‘i he tuku’au ‘a e saienisi mo e Fakatotolo Fakasaienisi ‘oku fakakaveinga’aki ‘eku talanoa.

Na’e kamata pe saienisi mo e ‘asitalonoma mo e faito’o mahaki ‘o e sino ‘o e tangata pea na’e me’angaue’aki pe Fika mei he kamata’anga ‘o hange’ ko hono feinga’i ke fika’i e faikehekehe ‘o e loloa ‘o e ngaahi ‘aho ‘i he ta’u. Na’a ku lave foki ki heni ‘i he’eku talanoa na’e fakakaveinga ko e “PUIPUITU’A ‘O E STANDARDIZATION (TULIFUA)” ‘oku ‘i he Nepituno pe.

Na’e toki fai e liliu ki he “go tolerance” mo e “go no-go tolerance” ‘i he 1900 ‘o kamata ai ‘e Pilitania Lahi hono fokotu’u ‘o e Tulifua ki he ngaahi koloa ngaohi ‘i he 1901. Ko e taimi eni ne hu mai ai e Fika Sitatisitika ‘o ngāue’aki e matamata (probability) ko ha me’angāue mahu’inga ki hono fakalakalaka ‘o e ako mo e ‘ilo ‘oku vaka mai ‘i he Fakatotolo Fakasaienisi ‘oku ha sino ‘i he laka kimu’a fakavavevave ‘a e tekinolosia.

Ko ‘e tau fifili ‘i he mo’ui, ko e kamata’anga ia ‘o ‘e tau Fakatotolo Fakasaienisi, ‘oku tu’unga ma’u pe ‘i he ‘e tau fehu’i e fekau’aki ‘a e ngaahi me’a ‘o tau feinga ke fakasino pe fua pe fakafuofua ‘a e malohi ‘o e fekau’aki. ‘Oku tau fehu’i pe ‘oku ‘i ai ha fekau’aki, koe tupu nai ‘a A mei a/mei he E? Ko ha fekau’aki ‘oku malohi pe vaivai? ‘Oku toe ‘i ai ha ‘u me’a kehe ‘oku nau fekau’aki?

(Teu toki hoko atu ‘i he uike kaha’u)