Fakahalafononga Tu'u-Sio-Fanongo Featured
TALATEU:
Fai 'e Helu Dr. Siosaia Langitoto Helu
Ko e taumu’a ‘oe tofa halafononga ‘oku feia ni ke teuteu’i e loto moe ‘atamai ‘oe Tangata’ifonua moe Fefine’ifonua Tonga ke tuha mo ha feinga ke langa hake e Fonua ‘i hono tu’unga faka’ekonomika, fakapolitikale moe fakasosiale. Ko e Tangata’ifonua moe Fefine’ifonua Tonga ‘oku kau ki ai e Tu’i, Hou’eiki moe Lāuvale ‘o e Fonua ‘aia koe lea fakapālangi kiai koe “People” pe koia ‘oku ‘uhinga kiai ‘e tau lea Tonga koe “Kakai”.
‘Oku makatu’unga ‘a e fakakaukau ni ‘i he ha mai koe fa’ahinga loto moe ‘atamai ‘oe tokolahi ‘o e Tangata’ifonua moe Fefine’ifonua pe Kakai Tonga ‘oe ‘aho ni he’ikai lava ke fai’aki ia ha langa Fonua. ‘Oku fu’u lahi e ta’efefalala’aki, ta’efiemālie, moe ‘ikai ha ‘amanaki ‘i he mo’ui ‘ae Kakai ‘o e Fonua ‘i he levolo kotoa pe he Fonua, Pule’anga, Hou’eiki moe kau tauhifonua, Siasi, ngāhi ngāue’anga pisinisi, ‘apiako ‘o a’u ki he ngāhi lotofale ‘o e ngāhi famili, ‘oku ‘ikai ha fefalala’aki mo ha ‘amanaki lelei. Ko e lea ‘ae kau pālangi, “Where there is a Will (Loto) there is a Way (Founga)”, ‘aia ko ha me’a ‘oku tuku kiai e loto ‘e ‘iai leva mo e founga ke ikuna’i’aki. ‘Oku si’i ‘aupito ha Kakai ‘oku nau ma’u e loto totonu ke langa’aki ‘a e Fonua. Ko e loto totonu ‘oku ‘iai e falala moe ‘amanaki lelei. Ko e falala ‘oku ma’u ia ‘ehe tokolahi ‘i ho nau loungutu pe hangē koe fakatapu. ‘Oku si’i ha falala ia ‘oku ‘ave ki ha taha ‘oku falala’anga. Ko e lahi taha si’i falala ‘a e Kakai ‘oku ‘ave ki he ni’ihi ‘oku ‘ikai ke nau fai ‘e nautolu ha me’a ma’ae Kakai ka ko e me’a pe ia ma’a nautolu. Me’apango he ko e fakamatala totonu pe ia ki he mo’ui fakafo’ituitui ‘a e Tangata, ‘oku tau takitaha feinga ki he lahitaha ‘o e me’a tete ma’u. Ko e mo’ui fakatokolahi ‘oku tau vahevahe ‘a e me’a ‘oku tau ma’u pea ‘oku ‘ikai fokotu’u koloa pe lāngilangi ha fo’i tokotaha.
Ko e faka’amu ‘o e Fakahalafononga ni ke tau ki’i Tu’u si’i hifo, Sio, Fanongo pea tau toki fononga. Koe kupu’i lea eni na’e fatu ‘i he 1960 tupu nai ‘o fakataumu’a ke tokoni ki he fefononga’aki ‘a e fānau ako ‘i he hala Pule’anga. Ne lahi foki e hake mai ‘a e saliote misini kalasi kehekehe, paiki, ve’etolu, minimouki, ka, veeni, loli, pasi, palau, pulutousa mo e ha fua pea na’e mahino ‘a e fakatu’utāmaki ‘oku fehangahangai moe fānau ‘i he ‘enau fononga ‘i he hala ki he ako. Ko e fakahinohino leva na’e pehe ni, ki mu’a pea ke kolosi he hala, tomu’a Tu’u, Sio (na ‘oku ‘iai ha me’alele ‘e ha’u), Fanongo (na ‘oku ‘iai ha me’alele ‘oku ofi mai ka ‘oku ‘ikai lava ke ke sio kiai) pea ka ‘oku ‘ataa e hala pea ‘ikai ha me’alele teke fanongo ‘oku ofi mai pea ke toki kolosi.
Kuo hake mai foki moe ngāhi tatau ‘o e saliote misini ka ko e ngāhi tokāteline, ‘oku hangē tofu pe koe saliote misini, kalasi kehekehe, paiki e ni’ihi, ve’etolu e ‘ihi, loli e ‘ihi, pulutousa e ‘ihi, moe ha fua. Ka lau ki he ‘aonga ‘o e ngāhi saliote misisni ‘oku ta’ehano tatau ka ka tau ka fakalau hono fakatu’utāmaki ‘oku fkilifia atu fau. Tukukeheange e mate he hala pule’anga ka ‘oku lahi pe moe ngāhi fakatu’utamaki ‘o hoko ai ha ngāhi lavea lalahi ‘oku ‘ikai lekōti ‘ehe kau Polisi ka ‘oku ma’u ia he lekōti ‘a e Falemahaki. Ko e polopalema ‘o e ‘uli ‘o e ‘ea (pollution) ‘a eni ‘oku tupu ai ‘o māfanaange ‘a e Kolope (Global warming) ‘o vaia ai e ongo pole ‘o tafe mai ki he ngāhi ‘oseni ‘o ma’olunga ai e tahi ‘o ne kai e kelekele ‘o e ngāhi motu ‘aia ‘oku takimu’a ai a Tonga ni moe ngāhi motu iiki ‘o e Pasifiki ‘i he tu’u lavea ngofua. ‘E ‘ahoia pea toe po’ulia ‘o ka tau ka fakalau e ngāhi lelei ‘o e saliote misini ka koe toe me’a tatau pe ‘o ka tau ka fakalau mo hono ngāhi nunu’a kovi.
Ko e polopalema he kuo ma’u e loto ‘o e kakai ‘e he saliote misini pea ‘oku faingata’a ke nau lava ‘o ki’i Tu’u ke Sio mo Fanongo ki ha fale’i ki he me’a ‘oku fiema’u ke fai kae lava ke kalofi ha ni’ihi ‘o hono ngāhi nunu’a kovi. ‘Oku faingata’a ‘aupito ke tui ha taha ki he nunu’a kovi ‘o e saliote misini ‘oku fiema’u ke tau faka’ehi’ehi mei ai he ‘oku fakatauele ‘a e fiema’u ke ‘iai ha’a te ka pe veeni pe loli pe palau koe’uhi ko ho nau ‘aonga pea ‘oku ‘ikai keu fehu’i ia ‘eau. Ka ko e ngafa fatongia matu’aki mahu’inga ia ‘i he ngāhi fonoua tu’u mālie ‘o muli ‘a e feinga ke veteange ‘a e ngāhi polopalema fakalilifu ‘oe saliote misini. ‘Oku te’eki ke vavea ke tau lava kitautolu ‘o sio ki he ‘u polopalema koe ni pea ke kamata ha’a tau ngāue ki ha founga ke veteange’aki e Kakai moe Fonua mei he ngāhi nunu’a kovi koe ni.
Ko e faitatau na’a ku lave kiai, ‘a e hake ‘uta mai ‘a e ngāhi tokateline kehekehe ki he Fonua, mo honau ngāhi lelei ka ‘oku hangē koe lau ‘a e Folofola, “Ka te tau ma’u pe koā ‘a e lelei kae ‘ikai ke tau ma’u moe kovi?” Ko e faka’amu ke tau lava ‘o sio ki he ngāhi tokateline koe ni, sivisivi’i ke mahino kia ki tautolu ho nau lelei mo ho nau kovi, pea tau kumi ha founga ke malu’i’aki kitautolu moe Kakai moe Fonua mei he ngāhi nunu’a kovi ‘o e ‘u tokateline kuo nau ‘ākilotoa e Kakai moe Fonua.
Kimu’a peau talanoa ki he ngāhi tefito’i tui pe tokateline muli kuo hake mai ‘one maumau’i ‘e tau nofo teu tomu’a lave atu ki he kaveinga matu’aki faka’ofo’ofa koia ko e “Fifili” ‘oku ui fakapālangi koe “Critical Thinking” ‘aia ‘oku matu’aki ’aonga lahi ‘i he mo’ui ‘a e Kakai ‘o e Fonua ke nau ma’u ha ‘atamai fifili ‘aia ‘oku ‘uhinga ki ho tau Halafononga ‘i he mo’ui. ‘Oku ako’i e “Fifili” ‘i he ngāhi ‘Univesiti ‘i muli pea kuo ‘osi a’u mai foki ki Tonga ni. Ko ‘e tau fetaulaki pe mo ha me’a pea ke tau “Fifili” ‘a ia ko e founga ke tau Tu’u-Sio-Fanongo pea tau toki fili ‘a e me’a te tau fai. Ko e “Fifili” ‘oku muimui ma’u pe ai e “Palani”. Kapau he’ikai ke tau “Fifili” he’ikai ke tau “Palani”. ‘Oku ‘iai e lau ‘ae kau ‘Esia, “Koe palani kae ‘ikai ngāue’i koe Misi ‘Ā’ā ka ko e ngāue ta’epalani koe Misi Fakailifia (Plan with no action is a day-dream, action with no plan is a nightmare). ‘Oku fiema’u ke tau “Fifili” kae lava ke tau “Palani” ka he’ikai ke tau “Fifili’i” e me’a kotoa. ‘Oku ‘osi ‘iai pe ‘u me’a ia ‘oku tokalelei, he’ikai ke tau toe o atu kitautolu ke fakamole ai hotau taimi ke “Fifili’i” pea ke “Palani’i”. Ko e me’a ‘oku tau ‘alu kiai ko e ‘u me’a koia ‘oku tokakovi ke fai ha ngāue kiai. Kuo ‘osi mahino ko e ngako ‘oku kovi ki he mo’ui. ‘Oku fakamole taimi ke tau toe o ‘o tu’u ‘i falekoloa ke “Fifili’i” pe te tau fakatau e fatafata’i sipi tokua pe ‘oku saiange ‘ae kapaika.
Koe Talatukufakaholo-‘o-Tonga ‘oku ‘osi ‘iai e ngāhi makatukituki ‘oku totonu ke mahino ki he Tonga he’ikai ke tau o kiai ke toe fakamole taimi ke “Fifili’i” he ‘oku nau ‘osi nofo lelei pe kinautolu ‘i he Fonua. ‘Oku lahi ‘anoa e ngāhi me’a kehe ‘oku fiema’u ke tau “Fifili” kiai ke tau fa’u ha “Palani” ke tataki’aki ‘a e ngāue’i ‘oe ngāhi ngafa koia. (Toki hoko atu)
