Ta’ofi Palēmia Internal Assessment (IA): Fai e vilita’e’unua ka e faka’ofa Hakotupu e fonua ^Featured

Ko e ongoongo foki 'eni na'e tuku mai 'i he ngaahi mitia lolotonga  ‘a e National Public Consultation ‘a e Potungāue Ako mo e ngaahi kupu fekau’aki ‘o e fonua 'i he 'aho Tu'apulelulu 26 'o Me 'a ia na'e fakahā ai 'e he Palēmia 'a 'ene loto ke 'oua 'e toe ngaue'aki 'a e Internal Assessment 'i he ngaahi Kolisi 'i Tonga ni.

‘Oku fakaloloma ‘a e mahino mai ‘oku kei vilitaki pe ‘a e Palēmia neongo ‘a e ngaahi fale’i kuo ‘oatu mei he kau ‘Ofisa Ma’olunga ‘o e Potungāue Ako pea ‘oku mahino mai ‘i he taimi ni ‘oku ‘ikai ko e taumu’a ki he langa fonua mo hono hakeaki’i ‘a e maa’imoa ako ka ko e mātu’aki vili ta’e’unua ke fakamo’oni’i ‘a e poini ‘oku toutou mohe misi kiai ka ‘oku ‘ikai ha me’a pehe ‘i hono ‘ai mahino (reality).

Kuo fakamo’oni’i ‘ikai toe veiveiua ‘e he ola ‘o e sivi ‘a e ngaahi Kolisi ‘i he 2015 ‘a e tō lalo ‘a e ako mo e ‘ikai ola fakafiemalie ‘a e ngaahi sivi. Na’e toe fehu’ia mei he ngaahi ‘univēsiti ‘a e ola ‘o e sivi ‘a e fanau ako ka ‘oku ‘ikai pe ke peko mai ‘a e Palēmia ia kae kei fai pe ‘a e lea ta’eufi mo e vilita’e’unua ke fakamo’oni’i ‘a e me’a ‘oku tui kiai pea ko e sīpinga mo’oni ia ‘o e pule fakaaoao kuo tau sio mata ai ‘i hotau kuonga ni.

Ko e fatongia totonu ‘eni ‘o e kau fakaanga kenau tu’u hake ‘o lea pea fakahoko ‘a e fatongia faka-Temokalati mo mahu’inga koia ko e’uhi ke a’u ki he taimi te tau’asia ai ‘a e tu’utamaki ‘oku tau hanganaki kiai kuo mahino ki he fonua mo hono kakai na’e fakahoko pe ‘a e fatongia.

‘I he taimi tatau ‘oku tu’u foki ‘a e tokolahi taha ‘o e kau faiako mo e kau ngāue ‘a e Potungāue Ako ‘i he tu’unga faingata’a ko ‘enau sio ki he’enau ngāue mo malu’i kinautolu pea ‘oku mahino pe foki mo e tafa’aki ia ko’eni. Ka ‘i he taimi tatau ‘e ‘ikai ke fakalongolongo ‘a e hisitōlia ‘i hono tala mahino mai ko kinautolu na’e kauvaka mo ‘ofisa ‘i he taimi na’e tō ai ‘a e taufa kafakafa ko’eni ‘i he ako ‘i Tonga.

‘Oku mahino ki he Tonga kotoa he ko e fonua ako ‘a Tonga ni ko e Internal Assessment (IA) pe koe fakamaaka fakaloto ‘apiako ko e konga mahu’inga ia ‘o e ako ‘i ha fa’ahinga sisitemi ako pe ‘i Tonga ni mo mamani. Ko e tafa’aki mahu'inga 'a e fekumi (research) he 'oku teuteu'i heni 'a e tamasi'i mo e ta'ahine ako kene malava ke maa’usia ‘a e taukei koia kene lava ai ‘o fakahoko ha ngāue fekumi ‘iate ia pe ‘o ‘ikai koe toki tali pe kiha sivi.

Ko e sitepu ‘uluaki ‘eni he ‘oku hanga mai ‘a e levolo hoko ‘i he ako ma’olunga ange (tertiary level [university level]) ‘a ia kuopau ke malava  ‘e he tamasi’i mo e ta’ahine ako kotoa ke fakahoko ‘a e ngāue  hange koia ‘oku fakaikiiki ‘e he Internal Assessment. ‘Oku to e fakalakalaka foki ‘a e taukei koia ‘i he levolo graduate pe ko e ako ki he ngaahi faka’ilonga fakaako ma’olunga ange hange ko e MA mo e Toketā (Ph.D).

Ko e levolo graduate ‘oku tō ‘a e fakamamafa ‘i he malava ‘a e tamasi’i pe ta’ahine ako ‘o ngāue pe ‘iate ia ‘a ia ko e ‘uhinga ia hono fakahū ‘a e IA ‘i he foomu 5, 6 & 7 ‘a e levolo sekenitali (Seconadry Level) ko hono tanumaki ia ‘a e mafai mo e taukei (foundational level) ‘a e tamasi’i mo e ta’ahine ako ki he me’a ‘oku ‘amanaki mai kiai ‘a e levolo ako ma’olunga ange (tertiary level) pehe ki he (graduate level).

Kaikehe kuo fotu mai ‘a e Palēmia ‘o Tonga ke tala ki Tonga ni mo mamani ‘e ta’ofi ‘a e founga ko’eni ‘i Tonga ni neongo ‘oku ‘ikai ke tui kiai ‘a e tokolahi taha ‘o ‘ene kau ‘ofisa ako ma’olunga kae pehe ki he kau ako ‘iloa mo taukei ‘i he fonua kuo nau a’usia ‘a e tumutumu ‘o e mala’e ako.

‘Oku ‘i ai ‘a e lea ‘iloa ‘a e kau papalangi ko e “pride” ‘a ia ‘oku toe ‘uhinga tatau pe mo e “arrogance” ‘a ia ‘oku ‘uhinga ia ki he ta’efie’ulutukua, vilita’e’unua pe ta’efietō pea ko e me’a ia ‘oku fai atu kiai ‘a e sio pe koe hā ‘a e lelei ‘e ma’u mei he vili kikihi ko’eni lolotonga ia ko e founga ‘eni ‘oku fa’u’aki ‘a e curriculum ‘a e ngaahi sisitemi fakaako ma’olunga ange ‘i he Pasifiki mo mamani.

'Oku 'ikai koha motolo ako 'a Piveni Piukala ke me'afua'aki 'e hiki e tu'unga 'o e ako 'i Tonga ni. Ko e ki'i tangata IT pe ia 'o tatau mo e kau IT tokolahi 'i he fonua ni pea koe tokolahi 'o kinautolu 'oku nau toe mataotao ange. Ko e fē 'etau kau ako lelei mo mataotao 'a e fonua kuo 'osi teu'i 'oku 'ikai ke ngaue'aki ai he ko e vaka 'e ngoto ka 'oku kei fai pe 'a e ta'efie fanongo.

Ko e ako ko e konga mahu’inga ia ‘o e ‘etau nofo pea ‘oku na vakavakaua mo e lotu ke ‘alofi ‘a e fonua. Ko e talisone mo e hia fai ‘ilo ki he kakai ‘o e fonua ‘a hono pa’usi’i ‘a e konga mahu’inga ‘o e ngaahi poutuliki ‘oku nofo’aki ‘e he fonua ni. Ko e maama ange ‘a ha kakai ‘oha fonua ko e maama ange ia ‘a ‘enau faitu’utu’uni ki he’enau mo’ui