“ Fakamalo atu Fahina, Siaafafine mo Mark Hanson e 'omai e ngaahi fakamatala tokoni ke tali e ngaahi fehu'i ne 'oatu 'i olunga. Taa koe 'uhinga ia 'oe fo'i reform ko 'eni (hono ta'ofi 'oe IA) ke fakafaingofua'i e sisitemi Raw Marks!
Fakamamahi lahi pea fakatupu hoha'a he 'oku tau siomata ai ki hono fakahifo e founga e ngaue fakaako ki he ngaahi tu'unga he kuohili ( pre 1980s and early 1990s)
'Oku ou tui koe kau faiako motu'a kitautolu, pea hange 'oku, pe ne, tau 'i he ngaahi ngaue 'i he Potungaue Ako 'a 'e tau mamahi'i 'a e ako he fonua ni.
Neu 'i he ako kolisi he ta'u 80s pea koe taimi ia e Raw Marks kotoa e ngaahi sivi lalahi 'e tolu 'i Tonga ni: Tonga Higher Leaving Certificate (Form 4), NZ School Certificate (Form 5), moe NZUBE (Form 6). Taimi koia ne te'eki 'i ai ha Form 7, koe ngata he Ako Ma'oluuga ko Tupou (Tupou High School) ne nau ma'u e naunau fe'unga ke nau fengaue'aki moe USP 'o nau lava ai ke nau fai e USP Foundation programme ke lava ke teu'i 'etau fanau ki he ako faka-univesiti.
Koe fonua polepole 'a Tonga ni he ako. 'I he 'osi 'ae ta'u kotoa, 'oku fai e Tanaki Tu'unga e ngaahi ako, pea 'oku tau 'ilo kotoa e founga 'oku fai 'aki e tanaki tu'unga. 'Oku foaki ai e ngaahi pale 'o ui e tu'unga (rank-order) fakatatau ki he lahi 'oe maaka (raw marks)'oe tamasi'i ako. Ne ngaue'aki lahi e ui tu'unga ni ki he ngaahi me'a fakafonua mahu'inga kehekehe hange koe initaviu kiha ngaue pe faingamalie ako (Scholarship), moe kole huu ki ha univesiti.
Ka 'oku tau 'ilo'i kotoa 'oku 'ikai mamafa tatau e ngaahi lesoni. Fakataataa 'aki e Lea Faka-Siapani moe Fisiki - koe ongo lesoni mamafa kehekehe. Ko hono fua 'oe mamafa kehekehe 'oe ngaahi lesoni ne ngaua'aki pe 'ae 'ilo faka-siteistikitika faingofua koia koe Mean. Mode, moe Median.
Ne 'osi 'eku Foomu 6, neu kau au he tokolahi ne hoko atu ki muli 'o ako Form 7 ai he 1980s, pea 'oku ou tui 'e fakamo'oni mai ha ni'ihi e faingata'a lahi ne mau fetaulaki moia hono teu'i kimautolu i he ako he Form 7 'i muli ki he ako faka-univesiti. Kau ai e ngaahi matavaivai ko 'eni: i) Te'eki ai ha 'ilo ia ki he 'uhinga e "referencing" moe "acknowledging others"; ii) Te'eki ai lava ke fai ha fekumi tau'ataaina tokotaha 'ia te kita; 'Ikai lava ke ngaue fakataha mo ha ni'ihi ki he lelei fakalukufua; ikai lava 'o lea he tokolahi, moe ngaahi 'uuni me'a kehe pe. Koe me'amalie pe, he ne 'ikai fai ha Tanaki Tu'unga ui-tu'unga faka-Tonga ia 'i muli.
'Oku ou fai e ki'i manatu 'i 'olunga ke tokoni pe 'i hono toe fakamanatu e 'uhinga ne tau fakalaka mai ai mei he ngaahi founga motu'a 'oe ako (Raw Marks) ki he hono fiema'u ke fai e Internal Assessment (IA) he ngaahi ako - ke toe mateuteu ange fanauako ki he ngaahi taukei 'oku fiema'u he sosaieti.
'Oku ou manatu ki he THS he taimi neu kei ako kolisi, neongo e pehe ne raw marks he taimi koia ka ne 'osi kamata pe ke fakatokanga'i 'i he THS e mahu'inga ke standardise e maaka 'i hono kamata ke ngaue'aki e ki'i la'ipepa ne ui pe koe "La'i-sikeili". Ngaue'aki 'e ngaahi faka-punake 'a Helu, ne 'osi kamata pe ke fai e ngaue ia ke "tulifua" (standardise) e maaka. Ne 'osi ngaue'aki pe he THS e vahevahe faka-sitetisitika (percentile) e ngaahi maaka .
Neu faiako he Kolisi Tonga he ta'u lahi pea koe me'atatau hono ngaue'aki e "La'i-sikeili". Ne toki kimui mai e komipiuta he 1990s 'one toki hokosi atu 'e ia e ngaue faka-sitetisitika ke tokoni ki fakama'opo'opo ke tulifua hono sivi'i e ako.
Taimi tatau pe ofi ki ai, ne hoko atu hotau kakai, kau ai 'a VIsesio Pongi mo 'Uhila moe Langi Fasi 'o fai e ngaahi fekumi ki honau mata'itohi ma'olunga he mala'e 'oe sivi. Ne 'ikai ko tautolu pe ka koe fo'i taaliu fakamamani lahi 'eni. 'Oku tonu ke tau polepole ai heni he ne kau 'a Tonga ni ia (mei he ngaahi fonua Pasifiki) 'i hono taki mo tofa e hala he mala'e ni. Ne fakatokanga'i e fiema'u vivli ni he kautaha 'oe ngaahi fonua 'oe Pasifiki 'o fokotu'u ai e kautaha Poate Pule ki he sivi'i 'oe Ako he Pasifiki (SPBEA) pea ne Talekita ai 'a Dr. Visesio Pongi, pea ne hoko atu ki Dr. 'Uhila moe Langi Fasi. Ka kimu'a he ngaahi fakalaka ko 'eni 'i Tonga ni moe Pasifiki, ne 'osi lele ngaholo e ngaue ia 'ae Potungaue Ako 'a Nu'usila 'i he 'elia tatau pe pea ne 'osi fuoloa hono fokotu'u 'a 'enau ngaahi potungaue moe kautaha kau ai 'ae New Zealand Qualification Authority - NZQA. Ko kimautolu ne faifatongia atu mei Tonga ni, ne mau ngaue fakataha moe SPBEA moe NZQA, he ngaahi ta'u lahi ki hono poupoua e ngaue ni - makatu'unga 'i he mahino'i 'o e va'ava'a fekau'aki kehekehe moe ngaahi 'elemeniti mahu'inga 'oe ako.
'Oku ou fai e talanoa 'i 'oluinga ke fakafoki e manatu ki he taaliu e taimi moe ngaahi fakalaka e ako (kau ai IA) ne fakafou 'i he fekumi faka-saienisi pea ne fakaivia mo makatu'unga 'i he ngaahi 'uhinga mahu'inga e sosiaeti mo fakamamani lahi.
Koe toe liliu ko 'eni ki he raw marks koe fo'i liliu siokita mo fakavalevale. 'Oku hanga 'e he fo'i tu'utu'uni ko 'eni 'o tukuhifo e ako ki he tu'unga ne tau 'i ai he valungofulutupu (1980s). Pea koe tu'utu'uni ko'eni ke ta'ofi e IA ko hono 'uhinga totonu 'ona ke fakafaingofua'i e ngaue raw marks. 'Oku 'ikai ngata pe 'i he'ene ta'emo'oni 'ae tukuaki'i ka 'oku ta'efakapotopoto, pea ta'efaka'apa'apa ki he fonua- tautefito kihe fanauako moe matu'a tauhifanau) - hono tala 'oku nau faiangahala pe faihala! Ne te'eki ai fakahoko ha fakatotolo ia 'oku ne talamai 'oku faihala e fanauako. ”