“ Malo fau Semisi Tongia mo Helu (Dr Siosaia Langiototo Helu) hono kei tu'uholoaki 'ae talanga / talanoa 'oe ako, 'aia 'oku tefito hono fokotu'utu'u mo fakahoko, 'aia 'oku taumu'a kihe fekumi ke ma'u 'ae 'ilo moe poto, 'o fatu mo tufunga 'ae me'afua / me'asivi (/ me'alau) ke fu'aki / sivi'aki (/ lau'aki) hona tukunga moe tu'unga. 'Oku malie atu 'ae 'uhinga 'a Semisi 'oku 'ikai "taafataha" pe 'ae makatu'unga 'oe holoa (pe holafa hono ui 'e Helu) 'ae ako he me'afua / me'asivi (/ me'alau) ka 'oku "matalahi," 'o toe kau kotoa kiai moe ngaahi me'a / fakitoa lahi kehe, 'o hange koia na'a ne lautelau / lisi he'ene fua tohi / komeni.
'Oku 'asi lelei 'ae taha 'oe ngaahi 'uhinga lelei 'a Semisi hono ako'i 'ae 'ilo moe poto he lesoni / sapuseki / supiesi Tonga, 'o hange koe faiva ta'anga / faiva maau, he Kolisi Ako Faiako mo hono toe ako'i 'ae 'ilo moe poto koia 'ehe kau faiako kihe fanauako he ngaahi 'apiako. 'Oku toki ma'uhingamalie heni 'ae fakakaukau fakaTonga loloto 'oe ako moe talafonua, 'aia 'oku fa'oaki 'ae 'ilo (knowledge) moe poto (skill) 'oku ma'u mei he ako he me'angaue koe fonua (culture) mo fetu'utaki he tala / lea (language) koe me'angaue he ta moe va.
'Oku toe 'uhingamalie ange ai 'ae mohu moe fonu 'oe fakakaukau mo fakangaue fakaTonga 'oe ako, 'aia koe liliu 'ae 'atamai moe fakakaukau mei he vale (ignorance) kihe 'ilo (knowledge) kihe poto (skill), 'o hange ko 'etau vale he tufunga lalava moe faiva fika / matematika pea tau ako leva ke tau 'ilo kiai pea 'i he'etau 'ilo kiai 'oku tau toe ako leva ke tau poto ai. 'Oku ha mai heni 'ae mu'omu'a ma'u pe 'ae 'ilo kae muimui ma'u pe 'ae poto, 'aia 'oku toe 'uhinga ia 'oku mu'omu'a ma'u pe 'ae ako 'uhinga he ako 'aonga.
'Oku toe kaunga kiai 'ae lau kai (/ lau maaka) moe me'alau (/ me'afua / me'asivi) malie fakaTonga hono lau (/ fua / sivi) 'oe 'ilo moe poto, 'aia 'oku makatu'unga he "faka'ofo'ofa (beauty / quality)" moe "'aonga (functionality / utility), 'o tefito hono tafakatatau mo tafakapotupotutatau 'ae 'ilo moe poto ke ma'u 'ae faka'ofo'ofa / malie pea toe ma'u mei ai moe 'aonga lahi, 'o tatau pe koe faiva ta'anga, tufunga lalava, faiva fika moe faiva musika moe ha fua (The moral is, the more beautiful, the more useful, the more useful, the more beautiful).
'Oku ui faka'Ingilisi 'e Helu 'ae me'afua / me'asivi (/ me'alau) 'oku fua'aki / sivi'aki (/ lau'aki) 'ae 'ilo moe poto koe "raw marks" (maaka to'ofua) moe standardised marks (maaka tulifua), pea u liliulea fakaTonga koe "lau maaka mata [raw marks]" moe "lau maaka moho [cooked marks]" (pe koe maaka mata / kai mata moe maaka moho / kai moho) mo ui fakaTonga koe "lau kai," 'aia 'oku 'uhinga ko hono lau (/ fua / sivi) 'ae 'ilo moe poto.
'Oku 'uhinga 'ae lea koe, "Fielau he ko 'ene kai" kihe me'a 'oku 'ilo lahi taha kiai mo poto lahi taha ai ha taha, 'o hange koe faiva ta'anga, faiva toutaiika, faiva fika / faiva matematika moe faiva vusika / fisiki moe ha fua moe lea koe, "Ha'apai tu'u ho'o kaimu'a" kihe me'a 'oku 'ilo lahi taha kiai mo poto lahi taha ai 'a Ha'apai, 'o hange koe to'a moe maheni faingata'a, 'aia 'oku 'asi he maa'imoa fatu ta'anga hiva lakalaka 'a Kuini Salote Tupou III, 'o pehe: "'Otu Ha'apai fietangata, Tu'u 'a Vava'u he matanga" ('aia koe kaimu'a [fua kai / 'uluaki kai / mu'a kai ia 'a Vava'u koe ta'efieto moe viki).
'Oku 'ikai nai toe 'uhinga 'ae sitanitati (standard) kihe tu'unga 'oku fokotu'u ke fua'aki / sivi'aki / lau'aki pe fua kiai / sivi kiai / lau kiai 'ae 'ilo moe poto he ako, 'o hange ko hono fokotu'u 'ae mata'ifika koe 100 koe maaka / kai fakakatoa / maaka / kai haohaoa, 'o fua'aki / sivi'aki / lau'aki 'ae tu'unga / tukunga 'oe 'ilo moe poto 'ae fanauako, 'aia 'oku ma'u ai 'ae ngaahi maaka / kai kehekehe, 'o hange koe 100, 85 moe 40 moe ha fua. 'Oku hoko 'ae me'a tatau 'o kapau 'oku taki maaka / kai 'e10 kihe fehu'i 'e 10, 'aia 'e ala ma'u ai 'ae 9, 7 moe 2 moe ha fua?
Teu afe si'i he kae toki vakai ke tuki hotau efe ke toki melie.
'Ofa ma'u moe na'una'u,
Hufanga ”