Fakamanamana Fale’i Mītia ‘a e Palēmia ki he kau Fakaanga ki he Pule’anga ^Featured

Kuo ‘ikai lava kenau fakama’uma’u honau fatongia ka kuo tuhu fakahangatonu mai ‘eni ‘a e Fale’i ki he Mītia ‘a e Palēmia Kalafi Moala ki he kakai ‘oku ne pehē ‘oku nau taaimu’a ‘i he fakaanga ki he Pule’anga.

Ko e founga ‘eni ‘oku hoko ‘i he ngaahi fonua ‘oku pule’i faka tikitato hono tuhu’i ha kakai pea leipolo koe kau fakaanga pea ‘oku ‘oku fa’a fakalea pē koe ngaahi fili ‘o e Pule’anga (enemies of the state). ‘Oku ‘ikai foki ke ‘omai ha ‘uhinga ke fakafepaki’i ‘aki ‘a e ‘uhinga ‘oku ‘oatu ‘aki ‘a e fakaanga ka kuo fakakalakalasi pea tala pe koe loi mo e fai ‘i he taaufehi’a.

Ko e loi moe mo’oni ‘oku ‘a e kakai kenau sio mo fakamaau fakaekinautolu ‘a e  ngaahi me’a ‘oku hoko honau ‘atakai he ‘oku ‘ikai ke puli. ‘Ikai ngata ai ‘oku ‘i ai mo e feitu’u ke fakamahino mei ai ‘a e loi mo e mo’oni. Ka ‘oku mahu’inga heni hono ‘ave ‘a e ngaahi ongoongo ke ‘ilo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua fekau’aki mo e ngaahi me’a ‘oku kaungatonu ki he’enau mo’ui mo hono tataki kinautolu.

Ko e fetaliui’aki mo e ‘ata ki tu’a ‘oku malanga’i mai ‘e he Pule’anga ‘o e ‘aho ni koia matē pe ‘eni ‘oku fakahoko atu ‘aki ‘a e fatongia ‘o e kakai mamahi’i fonua ‘oku nau tu’u ke fakatonutonu ‘a e ‘alunga hotau vaka kae lava ke lele ‘i matangi.

‘Ikai koia pē ka koe tama’imata ia ‘o e Temokalati ke ‘i ai ha kakai moha tafa’aki kenau anga’i ‘a e ngāue ‘a e Pule’anga ‘a ia ‘oku ‘iloa faka Pilitānia koe Check and Balance.

‘Oku te’eki ke mangalo hifo ‘i he fonua ni he ‘oku hangē ha maka māngalongalo ‘a e ta’eufi mo e kakaha ‘a e fakaanga na’e fakahoko ‘e he Palēmia ‘o e ‘aho ni kae pehē ki hono kau poupou mo e ngaahi Mītia na’e muimui ai ki he Pule’anga ki mu’a atu ai.

‘Oku kei manatu lelei moe kakai ‘o e fonua ki he polokalama ta’emalōlō mai ‘a e Fale’i ko’eni ‘i he letio na’a ne fokotu’u ki mu’a he Fili Falealea 2010 ‘o feinga ke fakaloto’i ‘a e kakai ‘o e fonua ke ‘oua tenau fili ‘i he Palēmia ‘o e ‘aho ni.

Na’e hala’atā ha lea mai ‘a e kau fale’i ‘o e Pule’anga kimu’a ke ta’ofi ‘a e fakaanga pe tuhu’i mai ha kulupu pe kakai ‘o hangē koia ‘oku taketi’i ‘e he motu’a fale’i mītia ‘o e ‘aho ni.

Na’e toe taaimu’a pe foki ‘a e Fale’i Mītia ‘a e Palēmia ‘i he fakahoko ‘a e ngaahi fakaanga ta’eufi mo fefeka ko’eni ‘o kau ai pe ‘a hono tāpalasia ‘a e Hou’eiki ‘o a’u ki he Fale ‘o e Tu’i.

‘Oku faingata’a foki ke tala ‘ehe kakai tokolahi ‘o e fonua ni pe ko fē koaa ‘a e lanu totonu ‘o e matāpule ni he ‘oku lahi hono ngaahi teunga pea toe poto he faka fōtunga.
.
Ko e ‘aho ni kuo hoko koe Fale’i faka mītia pea ne toe fakahā mai ‘i he’ene Nusipepa Taimi ‘O Tonga (Tohinoa ‘o e Fakaoli) Tūsite 14 ‘Epeleli 2015 ‘a e kakai ‘oku taku tokua koe kau fakaanga ‘o e Pule’anga pea tala hingoa mai ‘o hangē ha fakamanamana. Ko Kōlea Tokelau ‘i he kuonga ni ‘oku nau kei fakahoko ‘a e founga koia.

Kapau ‘oku ne malava ke ‘omai ha ‘uhinga ke fakafepaki’i ‘aki ‘a e fakaanga ‘oku fakahoko atu pea ‘oku lelei ka koe vave ki he tukuaki’i ki he taaufehi’a koe faka’ilonga 'oku 'ikai malava ke fakahoko lelei hono fatongia koe fale'i fekau'aki mo e ongoongo pea mo e founga 'e fakahoko 'aki ha tali. 'Oku 'i ai 'a e fakame'apango'ia 'i he'ene fakahā 'i he'ene Nusipepa 'oku lī 'a e ngaahi fakaanga ko'eni ki he kapa veve 'a ia 'oku hā pea e'a mahino mei heni 'a e ta'etoka'i mo e sio lalo ki he le'o 'o e kakai 'o e fonua.

‘Oku fehu’ia foki heni ‘a e fepakipaki hono fatongia (conflict of interest) koe Fale’i faka mītia ki he Palēmia mo ‘ene toe hoko koe ‘Etita ‘o ‘ene Nusipepa koe Taimi ‘O Tonga ‘a ia ‘oku ‘ikai ke mahino pe koe mītia fē ‘oku ne fakafofonga’i ‘o makatu’unga ai ‘ene fehopokaki holo he seakale ‘o si’i iku fua hia ai ‘a e ‘Eiki Palēmia ‘a ia ‘oku totonu kene fale’i mo malu’i.

‘E malava ke tau pehē ‘oku ne ngāue’aki hono fatongia faka fale’i ki he Palēmia ke ma’u ai ‘a e ngaahi fakamatala ke ngāue’aki ‘e he ‘ene Nusipepa ki he’ene lelei fakafo’ituitui pea ‘oku totonu mo taau ke fakahoko ha vakai kiai pe ‘oku totonu nai ‘eni pe ‘ikai?.

‘Oku ‘i ai foki ‘etau tukuhua faka Tonga pea faka mamani lahi pe foki ‘oku taku ‘o pehē “ko kita ‘oku nofo ‘i he fale sio’ata pea ‘oua tete manako tolotolo he ‘e iku ‘o te lavea ai ‘okapau ‘e tolo mai ha taha”. ‘Oku fakamalō’ia lahi hono fakahoko ‘a e fatongia fale’i kae fakahoko pe ke hōhōa tatau mo e ngaahi ‘elemeniti tefito ‘o e temokalati ‘oku taukave’i.

Kuo foaki mai ‘e he Konisitūtone ‘a e tau’atāina ki he kakai ‘o e fonua ke fakahā ‘enau fakakaukau mo lea pea ‘oku mahino lelei ‘oku ‘i ai hono ngaahi tu’utu’uni mo e fakangatangata ‘o e tau’atāina koia pea ‘oku ‘ilo pe ki ai ‘a e kakai ‘o e fonua.

‘Oku mole ke mama’o ke makatu’unga hono ‘oatu ‘a ‘e ngaahi ongoongo, fehu'i mo e tala'a mo hono paaki atu ‘a e le’o ‘o e kakai koha taumu’a taaufehi’a ka koe fetaliui’aki mo e kumi ki he ‘ata ki tu’a ke ma’u ai ha lelei ma’ae fonua.

‘Ikai ngata ai ka ‘oku paaki atu pē mo e ngaahi tali ‘oku ‘omai mei he tafa’aki ‘a e Pule’anga pehē ki he ngaahi ngāue lelei kuo fakahoko ‘e he Pule’anga ‘o e ‘aho ni.

‘Oku ‘ikai ‘uhinga ‘eni ke tuku ai ‘a e fatongia mafatukituki ko hono ‘oatu ‘a e ngaahi ongoongo fekau’aki mo e ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i he fonua pehē ki hano fakaanga’i pe ko hono tuhu’i atu ha fehālaaki pea 'oku totonu ke talaki ke ‘ilo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua.