Logo
Print this page

Te'eki faka-Konisitūtone 'a e sisitemi faka-paati 'i Tonga ni Featured

Te'eki faka-Konisitūtone 'a e sisitemi faka-paati 'i Tonga ni

19 Novema, 2017. Kuo lava lelei atu ‘a e fili Fale Alea ‘o e ‘aho 16 ‘o Nōvema pea kuo mahino foki ‘a e ikuna ‘o e fili na’e fakahoko ‘e he fonua.

Kuo mahino koe kulupu ‘a ia ‘oku toe ‘iloa koe PTOA pe koe Paati Temokalati ‘Otumotu Anga’ofa kuo nau ikuna kafakafa ‘a e fili ko’eni ‘aki ‘a ‘enau ikuna ‘a e sea ‘e 14 mei he ngaahi fai’anga fili ‘e 17 ‘a e fonua fakalukufua.

Ko e ongo paati ‘e ua ‘a ia koe Paati Temokalati ‘a e ‘Otumotu Anga’ofa (PTOA) ‘a ia ‘oku taki ai ‘a Samuela ‘Akilisi Pohiva pea mo e Paati Langafonua ‘a e Masiva (PLA) ‘a ia ‘oku tataki mai ‘e ‘Isileli Pulu pea mo Sunia Fili koe ongo memipa tutuku ‘o e PTOA na’a na kau mai ki he fili ‘o e ‘aho 16 Novema 2017.

Makehe mei ai na’e tokolahi taha ange pe 'a e kau kanititeiti na’e pole ki he fatongia mafatukituki ko'eni ka na’a nau tu'u tau'atāina 'a ia na’e 'ikai kenau kau ki ha taha 'o e ongo paati ko'eni ‘a ia koe peseti ia ‘e meimei 80% ‘o e katoa ‘o e kau kanititeiti.

‘Oku taua’atāina foki pe ke fokotu’u ha kulupu faka-politikale hange koia ‘oku ui koe paati kae ‘ikai faka’ofisiale. ‘I hono ‘ai mahino ‘oku te’eki ai ke fakahū pe lalanga ki he’etau Konisitūtone pea mo e Lao ‘o Tonga ke ngāue’aki ‘a e sisitemi faka-paati (party system) ‘i he fonua.

‘I hono toe fakalea ‘e taha ‘oku ‘ikai faka-Konisitūtone pe fakalao ‘a e me’a koe paati faka-politikale ‘i he fonua ‘o fakatatau ki hono natula totonu mo hono ‘uhinga ‘o e sisitemi faka-paati (party system) ‘o hange koia ko hono fakahoko ‘i Nu’usila, ‘Aositelēlia mo e ngaahi fonua kaungā’api ‘o e Pasifiki.

‘Oku kei fononga atu ‘a Tonga ‘i he mata’uto’uta ‘o e liliu faka-politikale pea ‘oku te’eki ke monomono ‘a e Konisitūtone pe liliu ‘a e lao ke fakamanava’i ‘a e fa’ahinga fakakaukau ko’eni pea ‘e malava pe ke fakalea koe paati faka-politikale ‘i Tonga ‘i he ngaahi ‘aho ni ‘oku tētē pe ‘o te’eki ke taula tu’u ki hano makatu’unga.

Ko e sisitemi fakapaati foki ko e konga mahu’inga ia ‘o e fa’unga faka-Temokalati ka ‘oku ‘ikai kene talamai ‘e ia ko e founga lelei taha ia ke ngāue’aki ‘eha fonua he ‘oku makatu’unga pe ia ‘i he fa’unga faka-tukufakaholo, sosiale, politikale mo ‘ikonomika ‘o e fonua takitaha.

‘Oku ne fakamanatu mai heni koe temokalati ‘oku ‘ikai ke haohaoa ka koe sisitemi ia 'oku ofitaha ki he lelei pea ‘oku fiema’u ‘ehe fonua taki taha ‘o kau ai ‘a Tonga ni ‘a e fa’ahinga temokalati ‘e hōhōa tatau mo e anga ‘etau nofo mo hotau masiva pea ‘e tolonga mo tu’uloa.

Ko e fa’unga faka-politikale ‘o Tonga ni ko e fale pe ‘e taha (unicameral) ‘a ia ‘oku fili ‘e he Hou’eiki mēmipa ‘e toko 26 ‘o e Fale Alea ‘a e Palēmia pea fili ‘e he Palēmia ‘a ‘ene Kapineti pea koe toenga leva tenau tu’u ‘o hangē ha fa’ahi fakaanga (opposition) ke fakaanga’i mo fakatonutonu ‘a e ngāue ‘a e Pule’anga ma’a hono kakai.

Ko ‘ene kehe mo e ngaahi fonua ‘oku nau ngāue’aki ‘a e sisitemi faka-paati he koe paati pe ‘e malohi he fili pea tenau hoko leva ko e Pule’anga pea koe paati ‘oku ‘ulungia ko e fa’ahi fakaanga ia (opposition).

'Oku toe malava ke fakataha ha paati faka-politikale 'e taha pe ua ke ma'u 'a e tokolahi kae malava kenau fa'u ha pule'anga.

Ko e fetongitongi leva ‘o e kau taki ‘o a’u ki he Palēmia ‘oku fakahoko pe ia ‘e he Paati ‘i loto ‘i he’ene ngaahi fakataha (party caucus).

Ko e ola ‘o e fili ko’eni kuo tau situ’a kiai neongo ‘a e ikuna kafakafa ‘a e PTOA ‘e ‘ikai ke ‘otometiki ha’anau hoko koe ‘o pule’anga ka ‘e kei makatu’unga pe ia ha toe alelea mo e kau memipa kuo nau ikuna 'a e ngaahi vahenga filii.

‘Oku ‘ikai ha makatu’unga fakalao ia kene ha’i ha fakafofonga ‘a ia kuo lava ki he Fale Alea mei ha’a ne mavahe mei he PTOA pea koe fakamo’oni ia ‘oku te’eki faka’ofisiale ‘a e founga fakapaati (party system) ‘i Tonga ni.

‘I he taimi tatau ‘oku kei malava pe ia kenau pule’anga kapau tenau kei tu’u fakataha ai pe ka ‘e ‘ikai ‘otometiki ‘o hange koe ‘amanaki ‘a e ni’ihi.

‘Oku kei lele pe ‘a e polosesi anga maheni ‘oku tu’utu’uni ‘e he Konistūtone mo e Lao pea koe fakatau hoosi pe ko e horse trading (hufanga he fakatapu) ‘oku fai pe ia ‘i he taumu’a ke toe tanaki mai ha kakai ke fakatokolahi ha fa’ahi.

Ko e poini mahu’inga heni ‘oku fiema’u ke mahino ki he kakai ‘o e fonua ‘oku te’eki faka-Konisitūtone ‘a hono ngāue’aki ‘o e paati faka-politikale ‘i Tonga he ngaahi ‘aho ni ka ‘oku tau’atāina pe ‘i he taimi tatau ‘o makatu’unga pe ‘i he natula mo e ‘asenita ngāue ‘a e ngaahi kulupu ‘o hange koe ongo kulupu ko’eni ‘oku ui koe ko e ongo paati faka-politikale.

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.