Logo
Print this page

Teuteu Liliu Konisitūtone ‘a e Pule’anga: Halanga ki he Pule Faka-Tikitato Featured

Teuteu Liliu Konisitūtone ‘a e Pule’anga: Halanga ki he Pule Faka-Tikitato

Lau 'a e 'Etita

Teuteu Liliu Konisitūtone ‘a e Pule’anga: Halanga ki he Pule Faka-Tikitato

Kuo tuku mai ‘eni ‘e he Minisitā Lao Sione Vuna Faka’otusia ‘a e fokotu’utu’u ‘a e Kapineti ke liliu ‘a e Konisitūtone ke fili ‘e he Palēmia ‘a e mo e Kapineti ‘a e Komisiona Polisi, ‘Ateni Seniale pea mo e ‘Omipatimeni.

Ko e fakakaukau tokua kenau tali ui ki he Pule’anga kae ‘oua tenau tali ui kihe pēnolo kuo fakamafai’i ‘e he Konisitūtone kenau fili ‘a e ngaahi lakanga ko’eni ‘a ia ‘oku malumalu ‘i he Fakataha Tokoni.

Ko e ngaahi lakanga mahu’inga foki ‘eni pea ‘oku totonu mo taau ke ‘oua ‘e faka-politikale’i kae tau’atāina he ‘oku ne pukepuke ‘a e palanisi pea ‘oku ne fakatonutonu ‘a e nofo’anga ‘o e mafai (check and balance) pehē ki he pule lelei mo e pule ‘a e lao ‘i he fonua.

‘Oku te’eki ke tukuange mai ‘e he Minisitā Lao ia ha ‘uhinga kuo vaivai pea maumau lao ai ‘a e fokotu’utu’u ko’eni ‘i he fa’unga pule hange koia kuo hiki tohi he’etau Konisitūtone. Ko e me’a pe ‘oku ne tuku mai ko e ‘ene ui ‘a e kau mēmipa ‘o e pēnolo ko e kau kaupoe pea tukuaki’i fakafo’ituitui foki.

Ko e ta’u ‘eni ‘e 6 mo e konga ‘a e ngāue ‘a e founga ko’eni talu mei he’etau liliu faka-politikale ‘i he 2010 pea ‘oku te’eki kenau fakahoko ha maumau pe kuo nau fokotu’u mai ha taha ki he ngaahi lakanga ko’eni ‘oku ta’etaau pea ne fakahoko ha maumaulao ‘i he fonua.

Ko e me’a malie he koe fatu ‘e he kau mataotao pea kuo a’u mai ki he Pule’anga ‘o e ‘aho ni koe mālō mo e fo’i fokotu’utu’u ko’eni kene puke ‘a e ngaahi poutuliki fakalao mo faka-mafai ‘o e fonua mei ha’ane holofa.
‘Oku ‘ikai puli koe uhinga ‘a e feinga liliu Konisitūtone ko’eni ke fālute ‘a e mafai ke makatu’unga mei ai ‘a e pule fakaaoao mo faka-tikitato ‘a e Pule’anga ‘o e ‘aho ni.

‘Oku toe kau foki mo e fokotu’utu’u ke fakakau atu ‘a e Kapineti kenau memipa ‘i he Fakataha Tokoni ‘a e Tu’i ‘a ia ‘oku ‘ikai ha toe ‘uhinga malohi ange ia heni ka koe taumu’a ke to’o ‘a e mafai ‘o e Tu’i ‘i he ‘uhinga tokua ‘oku lahi ‘a e ngaahi lao ‘oku fakapaasi ‘e he Fale Alea kae ‘ikai ke fakamo’oni Huafa kiai ‘A ‘Ene ‘Afio.

‘Oku totonu foki ke fakatokanga’i ‘e he Pule’anga ‘oku ‘i ai ‘a e me’a ‘oku ui koe pelokativi (prerogative) ‘a ia ‘oku fokotu’u ‘i he Konisitūtone ‘o e meimei fonua temokalati kotoa pea ‘oku ne ‘oange ‘a e mafai mo e totonu ‘ikai toe fehu’i kiha sino kene hoko ko e unga’anga ‘o ha fonua pea kene fakafisinga’i (veto) ha fa’ahinga lao pe tu’utu’uni ‘e kaunga kovi ki he fonua.

‘Oku nofo ‘a e mafai koia ‘i he ngaahi fonua lahi ‘i he sino ‘o e kau Palesiteni, Kōvana Seniale, Tu’i, Takilotu mo e ngaahi sino kuo fokotu’u pea ‘oange kiai ‘a e mafai koia ‘o fakatatau ki he fa’unga faka-‘ikonomika, sōsiale, politikale mo faka-tukufakaholo ‘o e fonua takitaha.

‘I he Pule’anga Fakatahataha (United Nations) ‘oku ‘oange ‘a e mafai tatau ki he fonua ‘e 5 ‘a ia ko Siaina, Falanisē mo Lūsia, Pilitānia mo ‘Amelika kenau fakafisinga’i (veto) ha fa’ahinga tu’utu’uni ‘oku hangahanga fakatu’utamaki ki he mamani neongo kapau ‘e loto kiai ‘a e ngaahi fonua ‘e 100 tupu kehe ‘oku nau memipa ‘i he Pule’anga Fakatahataha.

‘Oku totonu ke tau sio ki he ngaahi fakatātā mahino kuo hoko pea ‘oku ‘ikai koha mea si’i ‘eni ka kuo tau sio mata pea fakamo’oni ki he fokotu’utu’u niu ‘a e ngaahi ngāue hala ‘a e Pule’anga ko’eni ‘a ia ‘oku mahino lelei mei ai ‘a e lele tu’a laini mei he lao pea koe mālō mo e ngaahi ha’iha’i faka-Konisitūtone lolotonga he ka na’e ‘ikai kuo mo’oni e lau ‘a e finemotu’a mei he motu mama’o “poho e poho e”.

'Oku 'i ai 'a e ngaahi fakatātā mahino mo mo’oni he ‘oku fu’u mahu’inga ke mahino ki he kakai ‘o e fonua ‘a e kaveinga ko’eni telia na’a tau toki hahaka hake kuo tōmui.

Na’e kamata mai pe ‘a e Pule’anga ko’eni mo e feinga ‘a e Palēmia ke fakamalōlō’i ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o, kapa atu kene tautea ‘a ‘ene Minisitā Malōlō ko ‘Etuate Lavulavu ka e tuku e mafai ia ‘o e Fale Alea pea ne iku lohiaki’i ‘a e fonua ‘o ‘ikai fakahoko ha tautea ia, fakangata ‘a e ngaahi konituleki ‘a e kau mēmipa Poate mo e kau CEO pea iku mo’ua ai ‘a e Pule’anga pea laini mai mo e ngaahi ‘eke ki he Pule’anga.

Ko e ngaahi fakatātā mo’oni ‘eni mo mahino ‘a e ngaahi fakaaoao ‘oku lolotonga hoko. Kapau leva ‘e toe ‘oatu mo e ngaahi lakanga ko’eni ke ‘i he malumalu ‘o e Pule’anga mo e Kapineti pea ta koe toki fonua pōpula mo faka’ofa lahi ‘a Tonga ni.

Kuo fanongo ‘a e fonua he taimi lahi ki he me’a ‘a e Palēmia ‘o fakahā ‘oku fakafe’atūngia’i ‘e he lao ‘a e ngāue hono Pule’anga pea ‘oku totonu ke tukufakatafa’aki ‘a e lao.

‘Oku ‘i ai ‘a e tailiili he ka tukuange ‘a e ngaahi mafai mo e ngaai me’afua (check and Balance) ko’eni ki he Kapineti pea kohai leva tenau taliui kiai?, kohai tene faka’ilo ‘enau otu ngāue hala ‘oku fai?, kohai tene fakahoko hano fakatotolo’i kinautolu, kohai ‘e hao kiai ‘a e kau ngāue faka-Pule’anga mo e kau ngāue he ngaahi Poate?, fefe 'a e kakai 'o e fonua.?

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi lakanga ‘oku totonu ke ‘i he malumalu pe ‘o e Kapineti hange koia ‘oku lolotonga hoko pea ‘oku ‘i ai mo e ngaahi tu’unga ‘oku totonu ke tau’atāina pea ‘oua ‘e faka-politikale’i.

Ko e liliu ‘o e 2010 na’e ‘osi ‘omai ‘a e kau mataotao mei Nu’usila mo ‘Aositelelia ‘i he Lao mo e Konisitūtone pea na’e makatu’unga mei ai ‘etau liliu. ‘Oku lolotonga ‘i he tukunga lelei ka ‘oku ‘ikai ko hano liliu makatu’unga ‘i ha fehi’a ‘i he kau memipa ‘o e pēnolo.

Ko e me’a ketau manatu’i ko e ha’u pe ‘a e Pule’anga mo ‘alu pea 'oku 'ikai koha 'api tukuhau kae tukuma’u mu’a ‘a e fa’unga mo e ngaahi me’angāue faka-Konisitūtone mo faka-Temokalati (Check and Balance) kuo fakatoka pea toki monomono kae ‘oua leva kuo tau mateuteu kiai.

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.