Fakangata leva 'a e faihala (corruption) pea tautea ^Featured

'Oku hoko leva 'a e 'aho 9 'o Tisema 'a ia koe 'aho Falaite ia 'o e uike ni ko e 'aho ia 'oku fakamanatua ai 'a e mahu'inga ke fakangata leva 'a e faihala.

Ko e kaveinga foki ‘eni ‘oku lahi hono talanga’i ‘i he fonua ni pea kuo hoko foki ia ko e konga mahu'inga 'o e siate folau 'a e Pule'anga 'o e 'aho ni 'a e pule lelei mo hono tau'i 'a e faihala.

'Oku lahi pe foki 'a e faihala ia he fonua pea kuo ‘osi ‘i ai ‘a e ngaahi fakamo’oni fe’unga ke fakahoko leva hano tuku atu ki he Fakamaau’anga ke fakamaau’i pea tautea fakatatau ki he lao.

‘Oku mahino pe foki ‘i he taimi tatau ‘a e kehekehe ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e faihala ‘i he ngaahi fonua muli fakahoa ki Tonga ni ka koe kaveinga mahu’inga ia heni koe hoko ‘a e faihala ‘i Tonga pea kuo lava 'o fakamo’oni’i. ‘Oku monuka leva ai ‘a e lao ‘o e fonua pea iku ai ki he mole ‘a e koloa ‘a e fonua mo e kakai foki.

Neongo ‘a hono fakahoa ‘a e faihala ki he ngaahi fonua muli mo hono ‘analaiso ‘a e tu’unga ‘o e faihala ka koe poini ia ‘oku totonu ke taki kiai ‘etau tokanga pe ‘oku hoko ‘a e faihala pe ‘ikai?. Kapau leva ‘oku hoko pea ko hono faito’o leva ke fakahoko he vave taha ha ngāue kiai ke faito’o.

Ko e fakamo’oni lelei taha ‘a e hoko ‘a e faihala koe ngaahi Lipooti ‘a e ‘Atita kuo tuku mai ki he fonua ‘o mahino mei ai ‘a hono ngāuehala’aki ‘a e mafai mo e taumu’a kākā ‘a e ni’ihi ‘o tupu ai a e mole ‘a e koloa ‘a e fonua.

Ko e fakamo’oni ko’eni kuo ma’u ‘oku lahi ‘o fakahoa kiha fonua si’isi’i, tokosi’i mo masiva. ‘Oku malie foki he koe lolotonga 'a e uloulo ‘a e ngaahi fakamo’oni kuo 'i tuku ia ki mui he ‘asenita ngāue 'a e Pule'anga kae fakamu’omu’a ‘a e ngaahi polokalama fakatotolo ia ki he ngaahi faihala ‘oku te’eki ke ma’u hano fakamo’oni ‘o ‘ona pea ‘oku fa’a ui leva ia koe “tuli tevolo”.

‘Oku ‘i ai ‘a e fakatātā ‘e ua ‘o e ongo faihala ‘oku kaunga tonu kiai ‘a e kakai ma’u tu’unga mo ma’u mafai ka ‘oku hangē ia ‘oku tuku tafa’aki kae fakahoko mai hono malanga’i he uike mahu’inga ni ‘a hono tau’i ‘o e faihala (anti-Corruption).

Na’e hā mai ‘a e Minisitā Polisi Pohiva Tu’onetoa, Komisiona ki he Vā mo e Kakai ‘Aisea Taumoepeau, pea mo e Fakafofonga Ha’apai 12 Vili Manuopangai ‘i ha’anau polokalama he Televīsone ‘o fekau’aki mo e mahu’inga ‘o e 'aho ‘oku fakamamafa’i ai ‘a hono tau’i ‘o e faihala.

'Oku mo'oni 'aupito 'a e totonu mo mahu'inga ki he kau taki kenau taaimu'a 'i hono malanga'i 'a e faihala mo 'ene kovi ki he fonua pea 'oku totonu mo taau kenau takimu'a 'i hono fakahoko 'a e me'a tatau he 'oku tatau 'a e lao ki he Tonga kotoa.

‘Oku lolotonga fakata'ane 'a e Lipooti ‘a e ‘Atita fekau’aki mo hono tukuaki'i 'o e Minisitā Polisi Pohiva Tu’onetoa ki he faihala ka ‘oku te’eki mahino pe kuo fakahoko ha ngāue ia kiai ‘a e Potungāue Polisi. ‘I he taimi tatau ‘oku ‘osi tukuatu foki ‘i he ngaahi ongoongo ‘a e Lipooti ‘a e ‘Atita fekau’aki mo ‘Etuate mo ‘Akosita Lavulavu mo hono kaka’i ‘a e pa’anga tokoni ki he ngaahi ako ‘ova hake he vaeaua miliona pea na’e tufa moe tatau ki he Potungāue Polisi ka ‘oku te’eki ke mahino pe kuo fakahoko ha ngāue kiai pe ‘ikai.

Neongo 'oku lahi 'a e ngaahi faihala 'oku hoko he fonua ka koe ongo fakatātā 'eni na'e toki hoko pea kuo me'ai 'e Hou'eiki pea lau'ilo kiai 'a e kakai 'o e fonua.

Kapau leva koe sipinga ‘eni pea ‘oku fehu’ia leva hono malanga’i ‘a e tau’i ‘o e faihala he ‘oku hange leva ia ‘oku to’o ma’ama’a ‘a e ngaahi faihala fakalilifu ‘oku hoko. ‘Oku vave ma’u pe ‘a hono tautea’i si’i kakai masiva mo e kau ngāue faka-Pule’anga he lēvolo ki lalo pea nau iku ngāue popula kae tukunoa’i pe ‘a e ngaahi faihala kuo ‘ilonga pea fakamanavahē kuo ‘osi tuku mai hono ngaahi fakamo’oni pea ‘oku fu'u ‘ilonga.

‘Oku toe fakaleleloto ko hono tala ‘e he kau poupou ‘o kinautolu kuo tukuaki'i ki he ngaahi faihala kuo hoko he fonua ko e fakalotokovi 'a e ngaahi tukuaki'i 'oku fai lolotonga ia ‘oku ‘ikai puli pea tekeutua ‘a e ngaahi fakamo’oni kuo tuku mai ‘o hange koe ngaahi Lipooti ‘Atita tukukehe ange ‘a e mata’ā’ā ‘a e histōlia faihala.

'Oku totonu foki ke tau malava ke fakavetevete 'etau fekau'aki mo e ngaahi fepikitaki faka 'ikonomika, tukufakaholo, politikale, fakapone mo faka-fāmili ka tau sio tau'ataina ki he faihala pea mahino koe faihala pehe foki ki he maumau lao pea tau tokoni ke fakangata leva ka e 'oua 'e faka'ai'ai.

Kapau tetau sio ki he faihala pea fakahoa ki he lahi 'o Tonga mo e tokolahi hono kakai pea 'e malava ke tau pehe 'oku fu'u lahi 'a e faihala 'a e kau ma'u mafai 'i hotau ki'i fonua ni.

‘Oku mahu’inga ke malang’i ‘a e mahu’inga ‘o e uike mo fai ha ngāue fakamatoato kiai ka ‘oku ‘ikai ko hono to’o ma’ama’a he koe faihala koe faihala pea koe maumau lao 'oku‘i ai hono tautea ‘o fakatatau ki he lao.