Menu
cache/resized/7a303faa48902efd848c7494b9385c2b.jpg

RED

Rapid Engineering Diagnostic

Specialize in:

...
Latest News

Faka’uhinga hala’i ‘o e Temokalati Featured

Faka’uhinga hala’i ‘o e Temokalati

Faka’uhinga hala’i ‘o e Temokalati

EDITOR’S VIEW / LAU ‘A E ‘ETITA


Ko hono fakanunu ‘a e fakakaukau ‘o e pule lelei pe taki lelei na'e fuofua kamata ia hili ‘a e kuonga na’e ‘ilo lahia ko e Tau Momoko (Cold War) ‘a ia na'e to e 'iloa pe ko e Tau Ngutu pe Tau Lau (War of Words) hili ‘a e tau lahi 'a Mamani hono ua. Ko e 'uhinga foki hono ui ko e Tau Momoko he na'e 'ikai ko e tau tamate 'o hange koe angamaheni 'o e tau pe ko hano ngaue’aki ‘a e me’atau faka'auha 'o hange ko e pomu mo e ‘atomi 'i ha fepaki 'a ha ongo fa'ahi fakakautau 'o hange na'e hoko he tau lahi 'a mamani hono ua.

'Oku malie he na'e tupu ‘a e Tau Momoko mei he fehangahangai ‘a e ngaahi tui faka’ikonomika mo faka-politikale 'a ia ko e kominusi (communism) mo e ‘olikaki (oligarchy [pule fakamalohi mo e pule fakatikitato]) mo e tui faka‘ikonomika mo fakapolitikale 'oku 'ilo koia ko e kepitalisi (capitalism) ‘a ia ‘oku ne faka’ai’ai ‘a e fakatupu koloa tau’atāina pea poupou kiai 'a e tui faka-temokalati (democracy).

Makatu'unga 'i he fu’u malohi ‘a e fehangahangai ‘o e ongo tui faka’ikonomika mo fakapolitikale ko'eni na'e fakafa'afa'ahi leva 'a mamani pea na'e fakasino mai ia 'i he fehangahangai 'a e ngaahi fonua ‘Iulope lotoloto mo ‘Iulope Hahake (Eastern Bloc), ni’ihi ‘o e ngaahi fonua 'i  ‘Esia hange ko Siaina mo Kolea Tokelau mo e ngaahi fonua ‘Iulope Hihifo ‘a ia na‘e takimu‘a ai ‘a Lūsia 'i he fa'ahi 'e taha pea ‘Amelika leva 'i he fa'ahi 'e taha.

Kaikehe, neongo ‘a e felavai  mo e fekau’aki vāofi ‘a e ‘ikonomika mo e politikikale pea mo e 'amanaki 'e tolonga 'ena tu'u, na’e kamata kena mavaeua hili 'a e tau lahi 'a mamani hono ua. Na’e fakamavahe'i leva ‘a e ‘ikonomika mei he politikale pea na'e taku 'a e 'ikonomika ko e fakalakalaka faka’ikonomika (economic development) pea faka-tefito hono teke ‘a e fakakaukau faka’ikonomika ‘o e fakatupu koloa tau’atāina (capitalism).

Ko e taumu’a tefito foki 'o e fakakaukau ‘o e fakalakalaka faka’ikonomika ke fulihi ‘a e ngaahi anga faka-fonua mo e ngaahi lea ‘a mamani 'a ia 'oku kehe mei he Uesite mo ‘enau ngaahi founga angamaheni faka’ikonomika ke pusiaki'i mo fakakake 'a e to’onga faka-Uesite 'i he tapa kotoa 'o e mo'ui. 'Oku makatu’unga foki 'eni he fakakaukau 'o e tau'ataina faka-'Ikonomika 'a ia 'oku ne faka'ai'ai 'a e langa fakalakalaka faka-'ikonomika. 'Oku toe mahino foki mei heni kuo pau ke 'alu fakataha 'a e temokalati ia mo ha 'ikonomika 'oku mo'ui 'o hange 'oku taukave'i 'e he kepitalisi (capitalism) kae malava ke tu'uloa mo tolonga.

'Oku mahino pe foki 'a e ikuna ‘a e kepitalisi he kominusi he’ena fehangahangai he vaha’a ‘o e ngaahi fonua ‘Iulope Hihifo mo e ngaahi fonua ‘Iulope Hahake hange kuo hoko 'i he hisitolia pea toe mahinoange foki  'i he vā ‘o ‘Amelika mo Lūsia. Ko e  kamata';anga foki 'eni 'o e Tau Momoko (cold war) mo hono to e fakatoka ‘a e fakakaukau ‘o e pule lelei pe taki lelei 'a ia 'oku tukutuku'au mai 'o a'u ki he ngaahi 'aho ni pea 'oku mahu'inga ke mahino foki hono piupuitu'a.

Na'e tupu mei heni hono ngāue’aki ‘a e fakalakalaka faka’ikonomika ko e me’angāue faka’ikonomika ki hono fakamafola ‘o e kepitalisi mo hono fakafepaki'i kominusi kae ngaue’aki ‘a e pule lelei pe taki lelei ko e me’angāue faka-politikale ki hono fakamafola ‘o e temokalati mo hono fakafepaki'i 'a e pule fakaaoao.

'Oku mahu'inga foki heni ke 'ilo'i  ko hono teke ko ‘eni ‘a e temokalati na’e toki kamata pe hono fakamamafa'i he ngaahi ta’u ‘e 100 tupu kuo hili talu hono fofoa’i ‘i Kalisi ‘i ha ngaahi senituli kimu’a ‘ia Kalaisi. Na’e tupu fakataha foki ‘a e saienisi mo e temokalati ‘i Kalisi ko e liukava mei he pule fakaaoao ‘a e lotu ‘i he taimi koia mo e hou’eiki (aristocracy) pea tukua'u mamalie mei ai ki onopooni.

Ko e me'a tatau na’e hoko ‘i Tonga ni 'i hono fakahū mai ‘a e fakakaukau ‘o e temokalati he liukava ‘a Siaosi Taufa’ahau Tupou I 'o hā sino 'i he Ngaahi Lao ‘o e 1839 mo e 1862 ‘a ia na‘e tumutumu 'i he Konisitūtone ‘o e 1875. Na'e 'uhinga ia ki hono faka-tau’atāina'i 'a e fonua pea kamata pe 'i he pule ‘a e Tu’i Kanokupolu (mo e kau Ha’amoa) 'a ia ko hono liliu ia 'a e founga pule 'a e Tu’i Tonga talu mei ono'aho. Ko e fuofua taimi 'eni na'e huhu'i mai ai 'a e ngaahi 'elemeniti 'o e temokalati ki he fa'unga 'o Tonga 'a ia 'oku 'ikai ke fo'ou 'a e temokalati ia ki Tonga ni.

‘Oku ui faka-Tonga foki ‘a e temokalati ‘i Tonga ko e tau’atāina kae ui faka-Uesite ‘a e tau’atāina he Uesite ko e temokalati. Na’e fakalea ‘a e temokalati ‘i Kalisi ko e pule ‘a e kakai ‘e he kakai ma’ae kakai ‘a ia ko e fili ‘e he kakai honau kau pule pe kau taki ‘o nau feongoongoi mo e kakai he’enau pule’i ‘enau mo’ui mo e anga 'enau nofo ‘i he fonua. Ko e tefito'i anga tatau 'oku pusiaki mai ki onopooni ka 'oku liliu foki hono ngaahi naunau.

‘Oku mahino mai ‘a e tefito ‘o e pule pe taki 'i he anga 'o e tufotufa ‘a e koloa ‘a e fonua. 'Oku fepikitaki leva heni ‘a e politikiale, ‘ikonomika mo e fonua ‘a ia ka vahevahe tatau, maau mo potupotutatau 'a e koloa 'a e fonua pea ‘e vālelei, melino, nonga, fiefia mo tu’umalie pea ka ta’etatau, ‘e hoko ‘a e vākovi, mo e feke’ike’i pea ‘e tumu’aki ‘aki ‘a e mamahi mo e tu’utāmaki ‘a e fonua.

'Oku 'i ai foki 'a e fepaki ‘a e fakakaukau hono fili ‘o e pule pe taki he funga ‘o e temokalati. Ko e me'a tatau pe 'oku hoko 'i hono fili ‘a e pule pe taki he tefito ‘o e fakamalohi pe tau mo e tukufakaholo hange ko e hou’eiki mo e lotu. 'I he'ene pehe leva 'oku  ‘i ai leva ‘a e ngaahi polopalema ‘oku hoko ‘i hono faka’uhinga’i ‘o e temokalati ‘a ia ko hono tefito’i ‘uhinga ko e pule ‘a e kakai ‘e he kakai ma’ae kakai.

‘Oku 'ilonga lelei ‘eni 'i hono faka’uhinga ‘a e pule lelei pe taki lelei ‘o tefito he ’Atakitu’a,Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ‘a ia tokua ko e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ki he kakai mo e fakamaautotonu ki he kakai. ‘Oku fu’u mahu’inga fau ke fakatokanga’i ‘oku palopalema’ia ‘a e faka’uhinga ko’eni ‘eni he ‘oku ‘ikai ke tatau ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e kakai. ‘Oku kehekehe ma’u pe ‘a e fiema’u ‘a e kakai tukukehe ange ‘a e kehekehe ‘enau mahino’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku hoko honau ‘atakai faka-sosiale, faka-‘ikonomika mo faka-politikale.

‘Oku toe lōmatolu ‘a e polopalema hono liliu ‘a e ngaahi lea ‘Ingilisi ko e “transparency,” “accountability,” “equality” mo e "justice” ki he ngaahi lea Tonga ko e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu. ‘Oku polopalema foki ‘a e liliu lea ko’eni he kuo pau ke to e liliu ‘a e ‘uhinga mo e ngaahi ‘elemeniti tupu’a ‘etau tukufakaholo mo hotau anga faka-fonua ke hōhōa tatau mo e ta’au ‘o e liliu ko’eni ‘a ia ‘oku fiema’u ‘a e ‘ilo, mahino mo e taukei ki heni.

‘Oku hanga ‘e he fa’ahinga faka’uhinga hala mo palopalema’ia ni ‘o to’o ‘a e ‘uhinga fakasaienisi mo fakatekinikale ‘o e ’Atakitu’a, ’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ka e si’aki honau ‘uhinga totonu ‘a ia kuopau ke fai ‘a e tulifua ki he makatu’unga fakalao ‘o e ngaahi tu’utu’uni mo e ngāue kotoa ‘a e pule pe taki 'o tatau he tapa kotoa 'o e sosaieti kae tautautefito ki he Pule’anga. 'Oku 'ikai koe ngaahi 'ulungaanga ko'eni ke faka'uhinga fakatatau ki hono 'uhinga fakafo'ilea (literal meaning) he 'oku 'i ai 'a e faka'uhinga loloto mo mo'oni ia 'oku muimui mai ai.

‘Oku ‘uhinga leva ‘a e ’Atakitu’a,Fetaliui’aki,Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ko e malava lelei ‘a e kakai ‘o e fonua mo e kau pule pe kau taki pe pule’anga ‘o ‘ilo mo mahino’i ‘a e makatu’unga fakalao mo totonu mo’oni ‘o e ngaahi tu’utu’uni ‘oku nau fakahoko. ‘I he’ene pehe leva ko e ngāue kotoa pē ‘e fakahoko ia ‘o fakatatau ki he lao mo e Konisitūtone ‘o e fonua 'o kau ai mo hono ngaahi tu'utu'uni..

‘I hono fakalea ‘e taha ko e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ‘oku ‘uhinga ki hono fakahoko ‘a e ngaahi fatongia faka-Taki ‘o fakatatau ki he lao ‘o e fonua. 'Oku 'ikai ke 'uhinga 'eni ke lele 'a e ngaahi ngāue 'a e fonua mo e ngaahi tu'utu'uni faka-Taki he tafa'aki ka e li'ekina 'a e pule ia 'a e lao. 'Oku 'i ai 'a e taimi lahi 'oku 'omai 'a e kakai 'o fakamu'omu'a mai ke toitoi atu mei ai 'a e ngaahi tu'utu'uni 'oku 'ikai ke muimui ki he lao pea tala leva koe loto 'o e kakai. 'Oku toe fakatu'utamaki pe foki he taimi tatau hono ngaue'aki 'a e kakai ki he ngaahi fiema'u faka-politkale, fakafo'ituitui moe ngaahi 'asenita ta'efakalao 'a e kau taki.

Ko e poini heni koe ngaahi 'elemeniti tupu'a faka temokalati 'oku fakamatala atu 'i 'olunga 'oku nau mate kotoa pe ki hono fakamu'omu'a 'a e lao pea muimui leva kiai 'a e fakahoko fatongia 'i he tapa kotoa 'o e mo'ui. Kapau 'e loto 'a e tokolahi ki ha ngaue 'oku 'ikai ke fakalao 'e kei maumaulao pe ia. 'Oku fu'u mahu'inga leva ia heni ketau malava 'o sio ki he 'uhinga totonu 'o e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ka 'oku 'ikai koe ngaahi 'uhinga takihala 'oku tu'uaki 'e he tokolahi pea tau iku faingata'a'ia ai. 

7 comments

  • Siua
    Siua Thursday, 28 April 2016 23:50 Comment Link

    Temokalati a Akilisi koe famili maheni fakapone moe fa'o kihe lahi taha, tuku moe lao kihe tagaaki.... koe Temokalati fakamamani lahi ae kakai maae kakai.

    Report
  • SamL
    SamL Thursday, 28 April 2016 16:17 Comment Link

    Naa ku pehe eau koe temokalati oku hange koe vainga akapulu. Ko ete 'ilo pe ha taha 'oku kete kovi mei he timi e taha pe koe mei 'osi taimi pea ko ene akahi ia pulu ki olunga kae taupatu atu takitaha kumi hono sapate. Ka oku oku hanga he etita o fkmanatu mai oku ikai koe kumi sapate he oku maumau lao ia. Akahi pe ki olunga pea takitaha kumi ene mo'ui kae oua pe maumau'i e lao koe temokalati ia. Malie lahi Etita.

    Report
  • Freedom
    Freedom Thursday, 28 April 2016 01:04 Comment Link

    Amen to that Editor...

    Report
  • Vili
    Vili Wednesday, 27 April 2016 12:32 Comment Link

    Malo 'aupito e fa'u-tohi faka'ofo'ofa! 'Oku lahi e ngaue'aki e fo'i 'uhinga "koe fili' 'ae kakai", pe "koe loto ia 'oe kakai".

    'Oku totonu 'aupito ke fakamahino 'ae fiema'u e poupou 'ae LAO ki he "fili 'ae kakai" pe "loto 'ae kakai" kae lava ke ma'uma'uluta ha fonua. 'Oku fu'ulahi pea mata'aa'aa hono tukunoa'i e LAO (kau ai e ngaahi tu'utu'uni ngaue pe "policies") mei he ngaue moe faitu'utu'uni ho tau kau taki.

    Report
  • Inoke
    Inoke Tuesday, 26 April 2016 10:12 Comment Link

    He ta ko e 'uhinga ena ia o e Temokalati hange ko e lau 'a e 'Etita mo e fakalukufua 'a Sione Ahio ka e talaki e me'a kehe ia ki he kakai hange ko e lau 'a Temokalati "ka lava e liliu te tau toe tu'umalie ange" pea ko e lea ia neu fa'a fanongo au kiai ko e pehee 'e 'Akilisi "he'ikai lava ha fakalakalaka faka'ekonomika 'okapau he'ikai fakalele'i e fo'i system", koeni ku ta'utu ia ki he Sea pea talamai 'oku 'apulu 'ene ngaue ko e 'ikai kakato ange 'a e mafai, TA 'OKU 'IKAI KO E TEMOKALATI 'OKU PALOPALEMA, TA 'OKU 'IKAI KO E PULE'ANGA FAKATU'I, TA KO 'AKILISI PE IA 'OKU PALOPALEMA.
    Na'a ne talaki e fakaehaua 'a e fale 'o e Tu'i, 'osi koia te'eki ha'u e fale ia 'o e Tu'i 'o fakamalohi'i mo fa'oa ha'atau fa'ahinga ngaue fakatupupa'anga 'oku fai. Na'a ne talaki ke tuku enau pisinisi kae 'omai e faingamalie ma'ae kakai, pea koe tukuange mai e faingamalie ia 'ikai fie ngaue'i ia 'e ha taha, 'Oku ke fu'u lotokovi pe koe 'Akilisi. Pea tala na'e fanau'i koe keke reform 'a e nation, HE KO SISU KOE? Ko Sisu pe taha tene malava e me'a kotoa 'OKU 'IKAI KO KOE.

    Report
  • Sione Ahio
    Sione Ahio Tuesday, 26 April 2016 02:34 Comment Link

    Malo 'etita e fu'u tohi loloa;pea 'oku 'aonga ke fai ha ki'i fk.malohisino sio,ke lau 'aki ho'o fu'u tohi;pea ka 'ikai,koe pulonga ai pe si'i 'atamai 'o 'ikai mahinoa pe koe tataki ki fe???Koe 'uhinga 'o e Temokalati:KOE TAKI TAHA KUMI 'ENE MO'UI:Pea 'oku laui senituli hono leleaki'i mai;kuo te'eki ha taha Temokalati,ke fk.ofi2 mai ki he ma'ulalo 'o e sosaieti;ka 'oku faai hake 'a e kau Temo mo kau poto'i pisinisi,kae faai hifo 'a e kakai 'o e fonua.

    Report
  • Temokalati
    Temokalati Monday, 25 April 2016 11:39 Comment Link

    Malo 'etita e fakamaama pea 'oku fu'u mahu'inga ke 'ilo'i lelei 'e he kakai 'o e fonua 'o kau ai 'a e kau politikale 'a e ngaahi tefito'i 'uhinga 'o e temokalati ke makatu'unga mai ai 'a 'enau mahino'i 'a e ngaahi me'a 'oku hoko he fonua. Kuo tau a'u 'eni 'o temokalati pea mahino mei ai 'oku 'ikai tu'umalie ai 'a e kakai 'o hange ko e 'imisi na'e malanga'i 'aki ki mu'a. 'Oku 'alu ke toe longoa'a ange 'a e fonua pea koe me'a kotoa ke leleaki'i ki he kakai. 'Oku mahino mai koe tokolahi taha 'o e kakai 'oku 'ikai kenau si'i mahino'i 'a e me'a lahi tapu ange mo kinautolu.

    Report

Leave a comment

Make sure you enter all the required information, indicated by an asterisk (*). HTML code is not allowed.

back to top