“ Ko e ha kuo ma'u ai e ngutu 'o e kau talekita mo e kau Pule Ako na'a nau vili ki he Palemia/Minisita Ako ke foki ki he raw marks pea 'ikai fakatotolo'i fakalelei 'e he PM 'a e issue ka e 'ohofua mai pe 'o tu'utu'uni ke fakahoko leva e liliuu he ta'u kuo 'osii te'eki ai ke mateuteu 'a Tonga ni ka e malo mo e tokoni 'a e EQAP 'a ia ko e Va'a Sivi fuoloa ia 'a e Paisifkii 'oku 'i he malumalu e SPC he lolotonga ni neongo na'e fkha 'e he talekita e EQAP 'oku fu'u vave, fu'u lahi e ngaue pea 'ai ke report pe 'a e Form 7 he raw marks mo e standardisation kae raw marks 'ata'ataa pe a' e fom 6 mo e 5 he 'e 'ikai ke nau lava ke ngaue fakavave ki he ngaahi foomu katoa. Na'e faka'amu 'a e Kau taki e potungaue ako he taimi ko ia ke ki'i toloi atu hono fakahoko e liliuu he ko hono nunu'aa eni kuo velia e peseti 'e 70 ki he 80 e fanau ako 'o Tongaa he fo'i recipe fakavave kovi ne fakahoko. Na'e 'osi fktokanga mai pe 'a Michelle Beslile ko e talekita ia 'o e eqap ki tonga ni 'e holo lahi 'a e ola e sivi ka na'e 'ikai fie fanongo atu ha taha.
Kuo haa e 'aho ni ? Kuo 'Eeee 'a e ola e sivi ka e takitaha fufuu hono hiku 'ikai fie 'asi mai ha pule ako ke tala 'ene ola mo 'ene fanauu tukukehe pe 'a Toloa mo e fanga ki'i ako tokosi'i. Ko e toengaa kuo nau 'alu punou he ngaue 'a e fu'u PM ta'e mahino lahi 'ikai fie fanongo ki ha taha pehe 'e ia ko ia pe 'a e poto lahi taha 'o Tonga ni pea he 'ikai toe laka hake ha fakakaukau 'iate ia. Kuo longo mo e fu'u kau ma'olunga e potunngaue akoo he kuo fakamalohi'i kinautolu 'e he minisita pea fakamanamana'i. Na'e talaange ki a Claude lolotonga 'ene CEO le'ole'o ke fakahu mai 'a Piveni, pea ko e 'ikai ke fakahoko kuo ne to'o ia mei hono lakanga ka e 'o hake 'a Lucy pea fiu ia he tafi e kaunoa hono mali he ko e PA ia 'a Lavu pea tu'utu'uni mai he taimi 'o 'ene le'ole'oo... Ko e haa e me'a kuo hokoo... malo 'oku ki'i fuofuoloa 'a e le'ole'o 'a e toketaa he CEO he 'oku 'ikai ha lea 'a e PM 'e too lalo kuo fekau ke fakahiki 'a 'Ana Lupe ka e fakahu mai 'a Piveni.... pea toloi ai e sivi he na'e launga 'ae tokoni 'o 'Ana Lupe 'a Jenny he 'ikai te ne lava 'e ia pea fekau ke write ha terms of reference ma'a Piveni ke 'ave ki he kapinetii pea 'ai ke mahino 'oku fiema'u 'e he Potungauee, pea fai ia pea hokohoko atu 'ene ala mai hono mafai tikitato ki he kakai kotoa pe he potungaue 'oku 'i ai ha'a nau 'aka'aka ange ke tapuni'i honau ngutuu kae lava pe hono lotoo. Ko ena kuo lea he ongoongo 'a e 87.5 'o tala e fakafiemalie 'a e ola e sivii.. ko e fakapulou'i 'o hai ? he 'oku 'ikai ke tau 'ilo 'a e lahi ange 'a e too he lava ? pea toe oo atu mo 'ene ongo ponee hono fohaa mo Piveni 'o va'inga he ola e sivii..... Koe haa 'oku 'ikai ke mou lea hake ai kakai ko ena na'a mou tui ki ai... ko e pehee 'oku sai pe raw mark ke fkmahino ko e 'ata totonu pe ia e ako 'ae ki'i tamasi'ii .... ko e fu'u taki hee lahi 'aupito ia... pea ko e fo'i lohiaki'i lahi ia. 'o e kakai e fonuaa. Tonu ke mou lea hake matu'a he 'oku 'ikai ko e ola totonu ena ia 'a e ako ho'o mou fanau ko e tupu ena ia mei he fakahoko 'e he Minisita 'a e tu'utu'uni tonu he taimi hala. Na'e fu'u vave he ne ngaue 'a e tokotaha kotoa pe na'e 'i ai 'ene fekau'aki mo e sivii ke fai 'ene tu'utu'unii koe'uhii ke lava ka na'e te'eki ke mateuteu 'a e kau faiakoo mo e fanauu pehee pe ki he kau ngaue na'a nau fakahoko a' e ngaue ki he liliuu...... Mou kataki 'o tokoni mai ke tau tala e mo'onii ki he maatu'aa 'oku 'ikai ko e fo'ui ia e fanauu... ko e kovi ia 'a e minisitaa mo 'ene kau kuluu.... ko e toki a'u eni e sivi 'a tonga nii ki he palakuu faufauaa ka e tala pe ia 'oku fakafiemalie a' e olaa pea ko e ola totonuu ia, he ko e fanau ako 'a tonga ni 'oku nau kai lesi kotoa pee 'ikai ha taha 'e poto ko e fa'ahinga ne lavaa 'oku kei 'i ai pe fakaponee... Tonga tau lii ki tu'a 'a e fu'u tikitato ko enii. Na'a ne tala ko e ola e akoo 'oku holo pea ne toki fakamo'oni'i pe 'e ia mo fakahoko e toolaloo he 'ene tu'utu'uni ngali vale mo ta'e base ha fa'ahinga foundation mahino kuo 'osi fkmo'oni'i 'i ha fakatotolo pe fekumi. Ko ena na'a ne tala he 'aho atuu ko e potungaue ngouee 'oku holo 'enau ngauee pea 'oku 'ikai toe ha kovi hono tala... 'oku te'eki ke 'ilo 'e ia 'ene fehalaaki 'a 'anaa........ teu coma ai ka u toki hoko atu..... mou fai ha me'a kakai tuku'a e fakalai ki he palemia he 'oku fakalele pe hotau fonuaa 'e siaosi mo Po'oi mo Mateni pea fekau aa e palemia ke fakafisi he 'oku 'ikai kei competent ke ne taki e fonuaa......... tau toki hoko atu..... ”