Logo
Print this page

Kuohili, Lolotonga mo e Kaha'u

Kuohili, Lolotonga mo e Kaha'u

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina

Konga 3

‘Oku taku ‘e he fakakaukau fakatā-vā fakaTonga ‘oku tau ’alu ki mu’a ki he kuohili mo tau to e ‘alu ki mui ki he kaha‘u fakatouloua he lolotonga, ‘o fakafenāpasi ta‘etuku ‘a e fihitu‘u mo e fepakitu‘u ‘o e kuohili kuo ‘osi hoko mo e kaha‘u ka toki hoko he lolotonga.

Teoli Tā-Vā ‘o e ‘Iai

Na‘a ku lave he ‘atikolo hono ua ki he fonua mo e tala, tala fakafonua, tala ē fonua mo e ‘ilo mo e poto mei he ako ‘oku fa’oaki he fonua mo fakafetu‘utaki he tala, ‘a ia ‘oku nau fepikipiki‘i kotoa he tā mo e vā. Te u lave heni ki he kuohili, lolotonga [pē lotolotonga] mo e kaha‘u, ‘o ‘uhinga ‘a e kuohili ki he ngaahi me’a ‘oku tau sītu‘a ki ai, lolotonga ki he ngaahi me‘a ‘oku tau ‘i ai mo e kaha‘u ki he ngaahi me’a ‘oku tau hanga ki ai.

‘Oku to e ‘iloa ‘a e kuohili, lolotonga mo e kaha‘u ko e ‘aneafi [‘oku to e ‘iloa ko e ‘anoiha, ‘o ngalingali ko e liliu mei he ‘ahoia pē ‘ahoina – vakai ki hono vete ‘o e ono’aho ‘i lalo] ‘ahoni mo e ‘apongipongi, ‘o hangē pē ko hono to e ngāue‘aki ‘a e kuohili, lolotonga mo e kaha‘u ko e kuohoko, hoko mo e kahoko. ‘Oku ‘uhinga kotoa ‘a e ngaahi lea Tonga ko e kuohili, lolotonga mo e kaha‘u , mo e ‘aneafi, ‘ahoni mo e ‘apongipongi pea mo e kuohoko, hoko mo e kahoko he ngaahi lea ‘Ingilisi ko e past, present mo e future.

‘Oku to e ‘iloa ‘a e kuohili ko e kuongamu‘a/age-in-the-front, mo e lolotonga ko e kuongaloto [pē kuongalotoloto pē kuongalotolotonga]/age-in-the-middle pea mo e kaha‘u ko e kuongamui/age-in-the-back – ‘o to e ‘uhinga pē ‘a e ngaahi lea Tonga ko e kuongamu’a, kuongaloto mo e kuongamui ki he ngaahi lea ‘Ingilisai ko e past, present mo e future. ‘Oku tefito ‘a e lau kuongamu’a, kuongaloto mo e kuongamui mei he’ete hanga ki mu’a he’ete nofo ‘i loto ‘o sītu’a ki mui.

‘Oku fa’a lave ‘a e ngaahi malanga Pole’o ‘a e ngaahi siasi ki he ta’u-kuo-‘alu mo e ta’u-kuo-ha’u – ‘a ia ko e heliaki ki he ‘osi-‘ae-ta’u-motu’a mo e kamata-‘ae-ta’u-fo’ou – ‘o ‘uhinga ki he ‘alu-‘ae-ta’u-motu’a mei he lolotonga pē kuongaloto ki he kuohili pē kuongamu’a mo e ha‘u-‘ae-ta’u-fo’ou mei he kaha’u pē kuongamui ki he lolotonga pē kuongaloto.

‘Oku ‘uhinga ‘a e lea hili ki he mavahe, motu mo e tuku – ‘o hangē ko ‘ene fa‘a ‘asi he kelesi ‘o e ngaahi lotu ‘o pehē, “pea ke tapuaki mai ho siasi ke ‘oua na’a hili ka e fai pē ‘o ta’engata” – ‘a ia ‘oku ‘uhinga ke hokohoko atu pē ‘o ta‘engata ‘ene faitapuekina ‘a e siasi ke ‘oua to e mavahe, motu mo tuku.

‘Oku fepaki hono taku ‘a e kuohili ko e kuongamu’a/past he ‘oku te sītu’a kita ki he kuohili ka te hanga ki mu’a -- ‘o hangē pē ko e fepaki hono taku ‘a e kaha’u ko e kuongamui/future he ‘oku te hanga kita ki he kaha’u ka te sītu’a ki mui – ‘a ia ‘oku na hoko fakatouloua he lolotonga ‘oku taku ko e kuongaloto/present.

‘Oku ‘uhinga ‘ene fepaki he ‘oku ngāue’aki ‘a e kuongamu’a ko e heliaki ki he kuohili [past], ‘a ia ‘oku ‘uhinga ke tuku ‘a e ‘ilo mo e poto ‘o e kuohili ‘i mu’a ko e tūhulu he lolotonga – ‘o hangē pē ko hono ngāue’aki ‘a e kuongamui ko e heliaki ki he kaha’u, ‘a ia ‘oku ‘uhinga ke ‘omai ‘a e kaha’u ki mui ke huluhulu’aki ‘a e ‘ilo mo e poto ‘o e kuohili.

‘Oku to e mahino ange hono heliaki ‘a e fepaki ko ‘eni mei hono to e taku ‘a e kuohili ko ono‘aho – ‘o hangē pe ko hono to e lau ‘a e lolotonga ko onopō. ‘Oku ngalingali ‘oku ‘uhinga ‘a e lea ono‘aho ko e heliaki ki he kuohili ko e kuonga-kuo-maama mo e lea onopō ko e heliaki ki he lolotonga ko e kuonga-‘oku-kei-fakapo‘uli.

‘Oku ‘uhinga ‘a e heliaki ko ‘ete lea ki he me‘a ‘e taha ka ‘oku ‘uhinga ia ki he me’a ‘e taha – ‘o hangē ko hono ui ‘a e kuohili ko e kuongamu’a ka ko mu‘a ē ‘oku te hanga ki ai – mo e kaha‘u ko e kuongamui ka ko mui ē ‘oku te sītu’a ki ai – ka ‘oku ‘uhinga ia ki hono ‘ave ‘a e ‘ilo mo e poto ‘o e kuohili kuo ‘osi hoko ki mu’a ko e tuhulu ki he lolotonga pea ‘omi ‘a e kaha’u ‘oku te’eki hoko ki mui he lolotonga ‘o huluhulu’aki ‘a e ‘ilo mo e poto ‘o e kuohili.

‘Oku ‘asi mai ha to e me’a mālie mei he fakakaukau loloto fakatā-vā fakaTonga ko ‘eni, ‘o tatau pe ko e ako, pisinisi mo e politiki, ‘a ia ko hono ‘ave ma’u pē ‘a e ‘ilo mo e poto mei he kuohili [kuongamu‘a/past] ki mu’a ko e tuhulu he lolotonga [kuongaloto/present] – pea ‘omai ma‘u pē ‘a e kaha’u, [kuongamui/future] ki mui he lolotonga ‘o huluhulu’aki ‘a e ngaahi taukei mohu mo fonu ‘o e kuohili.

Toki hoko atu.

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.