Koloa

'Oku 'uhinga 'a e lea ko e, "kai 'a e Tonga," 'a ia ko e to e lea Tonga heliaki / paloveape malie / faka'ofo'ofa mo ia ['o hange ko 'ene to e 'asi ko e, "fielau he ko 'ene kai," "ko 'ene kai mu'a" mo e "ko e kai ia 'a Moala"] ki he malohianga 'o e Tonga, 'a ia ko e me'a 'oku 'ilo lahi taha ki ai mo poto lahi taha ai. 'Oku ngaue'aki 'a e lea "kai," 'a ia 'oku ngaue'aki ki he "kai 'o e me'akai" [ka e inu 'a e me'ainu pea ka fuoloa hono ta'efai 'e tupu ai 'a e fiekaia mo e fieinua] ko e lea heliaki / paloveape ki he malohinga pe me'a 'oku 'ilo lahi taha ki ai mo poto lahi taha ai ha tokotaha pe kakai, 'o fakatatau 'a e ifo mo e vovo 'o e "kai ha me'akai" mo e malohinga pe me'a 'oku 'ilo lahi taha ki ai mo poto lahi taha ai ha tokotaha. 'Oku 'uhinga tatau pe mo e lea ko e, "fielau he ko 'ene kai," 'a ia ko e malohinga pe me'a 'oku 'ilo lahi taha ki ai mo poto lahi taha ha tokotaha 'o 'ikai to e fakatataua 'e ha to e tokotaha, "ko 'ene kai mu'a," 'a ia ko ha me'a 'oku malohi pe 'ilo mo poto lahi taha ai ha tokotaha, 'o 'ikai to e lakasi 'e ha taha ['oku tuhu 'a e lea mu'a / mu'omu'a = fua / fuofua = 'uluaki] mo e "ko e kai ia 'a Moala," 'a ia 'oku 'uhinga ki he me'a 'oku malohi pe 'ilo mo poto lahi taha ai 'a Moala, 'o hange ko e toutai, 'o 'ikai to e fakatataua ki ha to e tokotaha. 'Oku to e 'uhinga 'a e lea "kai" ki he fe'auhi ha faiva, 'o hange ko e lau kai he faiva lafo mo e faiva kilititi, 'o lahi 'a e kai 'o e he ka e si'i 'a e kai 'o e he, 'o malohi e he ka e fo'i e he mo e ha fua.

'Oku 'asi hono ngaue'aki 'a e lea "kai" he taha 'o e ngaahi maa'imoa fatu ta'anga malie / faka'ofo'ofa 'a Kuini Salote ko e, "Fanga-i-Lifuka" [Hiva Afa 'o Vaea], 'a ia 'oku pehe, "Ka faingata'a pe faingofua, Ha'apai tu'u ho'o kai mu'a," 'o 'uhinga ke fai 'e Ha'apai honau angamu'a, 'a ia ko e me'a 'oku nau malohi pe 'ilo mo poto lahi taha ai, 'o tatau ai pe 'a e faingata'a pe faingofua. 'Oku to e 'asi 'eni he ta'anga malie 'a 'Aloko'ulu Fanamanu ko e, "Funga Hihifo," 'a ia 'oku pehe, "Tamaiki pe 'i mou toli tui na'a ma'a e 'aho, Ke kahoa e sola na'a tala'a si'ono loto, 'Ai ke ne 'ilo ko e kai ia 'a e Funga Hihifo," 'a ia ko hono 'ai ke mahino ko e me'a ia 'oku malohi pe 'ilo mo poto lahi taha ai 'a Hihifo ko e faiva tuikakala ma'ae sola hono tauhi ke nau lata mo e ha fua. 'Oku to e 'i ai mo e ngaahi lea Tonga heliaki /p aloveape malie / faka'ofo'ofa, 'o hange ko e, "kai pe lea," 'a ia 'oku fakatatau 'a e "lea" ki he "me'akai," 'a ia ka potupotutatau mo malie / faka'ofo'ofa 'a e lea pea 'oku tau ongo'i mafana, vela mo tauelangi, 'o hange tofu pe ko e ngaholo 'etau "kai" ha me'akai ifo mo vovo, mo e, "lea pe ngaue," 'o hange 'oku 'i ai ha "ngutu" 'o e ngaue, 'a ia 'oku 'alu mo mafola hono ongoongo lelei he fonua 'o laka ange ia hano to e lea'aki mo fakamatala, 'a ia ka fai 'e lau ia ko e fieha mo e ha fua.

'Oku mahu'inga ke mahino ki he fanauako 'oku 'ikai mavahevahe 'a e lea / tala [language] mei he 'ilo mo e poto [knowledge and skills] tu'ufonua / tupu'a mo e lea / tala [language] mo e 'ilo mo e poto [knowledge and skills] tu'ufonua / tupu'a mei he fonua [culture] ka 'oku nau fepikipiki'i kotoa pe -- 'a ia 'oku 'iloa ko e tala mo e fonua / talafonua pe language and culture [as inseparable entities in reality as in nature, mind and society]. Ko ia ai, ko e fonua [culture] ko e me'angaue ia 'oku fa'oaki ai 'a e 'ilo mo e poto tu'ufonua / tupu'a 'oku ma'u mei he ako ['a ia ko e liliu 'a e 'atamai mo e fakakaukau mei he vale ki he 'ilo ki he poto], pea ko e lea / tala [language] ko e me'angaue 'oku fetu'utaki'aki 'a e 'ilo mo e poto he ta mo e va. 'Oku mahu'inga ke 'ilo 'e he fanauako 'oku "liliu" ma'u pe 'a e lea / tala, 'o hange ko e "liliu" ma'u pe 'a e me'a kotoa, 'o hange ko e "liliu" 'a e "ihupe'e" ki he "hiupe'e," mo e "u'akai" ki he "'uakai" mo e "tamini / taimi ni" ki he "tainimi / taini mi" [taimi as Tongan translation of time] mo e ha fua, 'a ia ko e "tonu" 'a e "ihupe'e," "u'akai" mo e tamini / taimi ni" ka e "hala" 'a e "hiupe'e," "'uakai" mo e "tanimi / taini mi," 'a ia ko e ta-va ia ke hu mai ai 'a e faiako, 'o fakapapau'i 'oku 'ilo 'e he fanauako 'a e "liliu" 'oku hoko pea mo ia 'oku "tonu" mo ia 'oku "hala," he ko kinautolu te nau 'ave 'a e "tonu" mo e "hala" fekau'aki mo e 'ilo mo e poto tu'ufonua / tupu'a 'o e kuohili mo e lolotonga / lotolotonga ki he kaha'u mo e ha fua.

'Oku ou mahalo ki ai pe me'a he ta-va ni neongo 'oku ke i lahi pe me'a ke fai hano filihi mo fokihi fekau'aki mo e kaveinga mahu'inga mo faka'ofo'ofa ka e to e fihi mo loloto ni.

Toki hoko atu.