Logo
Print this page

Ko e Kalatua mo e Hisitōlia Featured

Ko e Kalatua mo e Hisitōlia

FONUA MOE TALA/CUTLURE AND LANGUAGE

Koe Kalatua moe Hisitōlia
(Culture and History)

 ‘Oku fa‘oaki ‘ae ‘ilo moe poto mei he ako he fonua (kalatua) koe me‘angāue mo fetu‘utaki he tala (lea) koe me‘angāue, fakatoulōua he fakatoulōua ‘oe tā moe vā. (Knowledge and skills from education are composed in culture as a receptacle and communicated in language as a vehicle, both in both time and space). Teolia ‘ae Tā-Vā ‘oe ‘Iai (Time-Space Theory of Reality)

 ‘Oku ‘uhinga ‘ae lea ‘Ingilisi koe “culture” kihe lea Tonga koe “angafakafonua” moe lea ‘Ingilisi koe “history” kihe lea Tonga koe “talafakafonua” ka kuo fuoloa hono liliu ‘ae lea ‘Ingilisi koe “history” kihe lea Tonga koe “hisitōlia,” ‘o toe ‘uhinga he lea Tonga koe “talafakafonua,” koia ai ‘oku lava ke toe liliu ‘ae lea ‘Ingilisi koe “culture” kihe lea Tonga koe “kalatua,” ‘aia ‘oku toe ‘uhinga he lea Tonga koe “angafakafonua (kalatua moe hisitōlia).”

‘Oku ‘uhinga ‘ae mu‘aki lea koe “angafakafonua” kihe “to‘onga” (to‘ongafai) pē “anga” (angafai) ‘aha fonua moe kakai pea ‘oku ‘uhinga ‘ae muiaki lea koe “talafakafonua” kihe “founga” (foungafai) pē “sipinga” (sipingafai). ‘Oku ngāue‘aki ‘ehe “talafakafonua” ‘ae “tala” pē “lea” ko e me’angaue hono fetu‘utaki ‘oe “to‘onga” (to‘ongafai) moe “anga” (angafai) ‘oku fa‘oaki he me‘angaue koe “angafakafonua (kalatua moe hisitōlia).”

‘Oku vahevahe ‘ehe Uēsite ‘ae fonua kihe fa‘ahinga ‘e ua, ‘aia koe “culture” (kalatua) moe “hisitōlia” (history), ‘o tefito he tā moe vā ‘ena liliu, ‘aia ‘oku tuai ‘ae liliu ‘ae “culture” (kalatua), ‘o hangē ko e “tauhivā” moe “fatongia” fakaTonga ‘oku ma‘u ai ‘ae melino, fiefia moe tau‘atāina kae vave ‘ae liliu ‘oe “hisitōlia” (history), ‘aia ‘oku kau ai ‘ae “temokalati” moe “kepitalisi,” ‘o tefito he tauhilao moe tau‘atāina ka tonu ‘ae tā-vā honau fakafenāpasi.

‘Oku fakataha ‘ae “kalatua” moe “hisitōlia” he fakakaukau fakaTonga, ‘aia ‘oku fa‘oaki fakatoulōua kinaua he “fonua” koe “‘ilo” moe “poto” koe ma‘u mei he ako, ‘o ‘iloa koe me‘angāue koe “angafakafonua (kalatua moe hisitōlia)” ‘aia ‘oku fetu‘utaki he “talafakafonua,” ‘o vaka mai he me‘angāue koe “tala” (lea). ‘Oku tala heni ‘ae felalavai mo ta‘emavahevahe tu‘uma‘u ma‘u pē ‘ae ‘ilo, fonua (kalatua moe hisitōlia) moe tala/lea, he ‘iai, ‘i natula, ‘atamai moe sōsaieti.

‘Oku hoko hono tānaki ‘ae ngaahi lea ‘Ingilisi koe “culture,” “history,” “democracy” moe “capitalism” koe fakakoloa kihe lea Tonga, ‘o hangē koe “kalatua,” “hisitōlia,” “temokalati” moe “kepitalisi,” ‘aia ‘oku nau toe ‘uhinga kihe ngaahi lea Tonga koe “angafakafonua,” “talafakafonua,” “tauhivā” moe “fatongia.” ‘Oku tefito ‘ae melino moe tau‘ataina he “tauhivā” moe “fatongia, ‘o hangē pē tokua koe “temokalati” moe “kepitalisi.”

Tau toki hoko atu,
ANFF leva e malanga kae tau,
‘Ofa ma‘u moe ‘ānau fau,

Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina
Professor of Art, Culture & Critical Anthropology
Tonga International Academy &
Vava ‘u Academy for Critical Inquiry and Applied Research

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.