Logo
Print this page

Ko e Faiva Lakalaka (Konga 1) Featured

Lakalaka 'a e Fola'osi mei Kanokupolu Lakalaka 'a e Fola'osi mei Kanokupolu

‘ILO MO E POTO & FONUA MO E TALA
[KNOWLEDGE & SKILL AND CULTURE & LANGUAGE]

Ko e Faiva Lakalaka
[Konga 1]

‘Oku fa‘oaki ‘a e ‘ilo [knowledge] mo e poto [skill] mei he ako [education] he me‘angāue ko e fonua [culture] pea mo fetu‘utaki he me‘angāue ko e tala/lea [language) he tā [time] mo e vā [space].

Filōsofia/Teolia ‘o e Tā-Vā ‘oe ‘Iai
[Time-Space Philosophy/Theory of Reality]

‘Oku vahevahe ‘a e ‘aati fakaTonga ki he fa‘ahinga lalahi ‘e tolu ko e faiva, tufunga mo e nimamea‘a. ‘Oku lahi fau ‘a e fa‘ahinga kehekehe ‘o e faiva, tufunga mo e nimamea‘a, ‘o kau ai ‘a e faiva lea, faiva ‘akapulu mo e faiva heulupe, tufunga lea, tufunga nimatapu mo e tufunga fo‘uvaka, mo e nimamea‘a koka‘anga, nimamea‘a langaleisi mo e nimamea‘a tuikakala. ‘Oku fokotu‘utu‘u fakaha‘a ‘a e faiva, tufunga mo e nimamea‘a [‘oku makatu‘unga ai ‘a e ako fakaTonga] ki he ha‘a faiva punake mo e ha‘a faiva faifolau, ha‘a tufunga fonua mo e ha‘a tufunga lalava mo e ha‘a nimamea‘a lālanga mo e ha‘a nimamea‘a langakatomosikaka.

‘Oku lau ‘e he kau faihisitōlia mo e kau fai‘ātolopolosia ko e lahi taha ‘a e ngaahi faiva fakaTonga ko e ohi mei he ngaahi fonua kaungā‘api ka e tautefito ki ‘Uvea, Futuna, Ha‘amoa mo Fisi, ‘o matamata na‘e hoko lahi ‘eni he kuonga ‘o e Pule‘anga Hau ‘o e Tu‘i Tonga [Tu‘i Tonga Empire] he lotolotonga ‘ene pule aoniu mo fakaleveleva ‘i Tonga mo e ngaahi fonua muli. Na‘e kau heni ‘a e ‘otuhaka, faʻahiula, me‘etu‘upaki moe me‘elaufola kihe kailao, sokē mo e mako kihe meke, mā‘ulu‘ulu mo e tau‘olunga. ‘Oku nau to e taku ‘o pehē kuo mole ‘a e me‘elaufola pea ‘oku taha pē ‘a e faiva fakaTonga ko e lakalaka, ‘a ia ‘oku na fekau‘aki vāofi mo e faiva tupu‘a ko ia ko e me‘elaufola.

‘Oku kau foki mo e faiva he‘a [na‘e fai he pōhe‘a] he mole pea moe faiva taufakaniua he faiva fo‘ou fakaTonga, ‘a ia na‘e tupu mo fa‘u ‘i Tonga, ‘o kamata mo mafola mei Niuafo‘ou, ‘a ia ko e ma‘u mei he fakatē mo e tulila me‘afana ‘a e kau kauvaka ‘o e ngaahi vaka fanafā muli ‘Iulope na‘e kamata ‘enau tū‘uta he Ongo Niua mo Tonga he konga kimu‘a ‘o e senituli 17. ‘Oku ma‘u mei he hingoa ‘o e ngaahi faiva motu‘a honau ngaahi anga tefito takitaha, ‘o hangē ko e faka‘otu ‘a e kau faiva ‘o haka he ‘otuhaka, fakafa‘afa‘ahi ‘a e kau faiva ‘o fakalaulaupisi mo fakanisinisi he fa‘ahiula, faiva tu‘u fakataha ‘o haka moe paki ‘a e kau faiva he me‘etu‘upaki [koe lotu kihe ‘otua ‘oe matangi mo tahi ko Lulu mo Lātū] mo laulausiva mo haakahaká mo folahaká ‘ae kau faiva he me‘elaufola.

‘Oku to e ‘asi lelei ‘eni he “lakalaka,” ‘a ia ko e ma‘u he fa‘a “laka” mo “tuē” fakataha ‘a e fanauako Lautohi Pule‘anga mo e Akoteu Siasi ‘o tuku me‘a‘ofa ‘i mu‘a he Tu‘i moe hou‘eiki he ngaahi ‘aho kātoanga lalahi fakafonua, ‘o hoko ki he‘enau “laka,” “hiva” mo “tuku” me‘a‘ofa, mo hoko ki he “laka,” “hiva,” “haka” mo e “tuku” me‘a‘ofa. Na‘e fa‘u ai ‘e Tuku‘aho ‘a e “lakalaka” ko e faiva fo‘ou, ‘o fakafatu mo fakafa‘u hono “ta‘anga” ‘ ia na‘e to e fakaafo mo fakafasi ko e “hiva” mo to e fakahaka mo fakafuo ko e “haka.” ‘Oku ma‘u ‘a e lea “lakalaka” mei he lea ko e “laka,” ‘a ia ‘oku to e fakatatau mo fakapotupotutatau ‘ae tā mo e vā, fuo mo e uho mo e ‘aonga ‘o e “ta‘anga,” “hiva” moe “haka,” ‘o fisi-mai-mei-loto-ki-tu‘a koe faka‘ofo‘ofa moe mālie. ‘Oku to e ‘i ai ngaahi lea mālie mo loloto ko e “lalaka,” “fakalaka, ” “fakalakalaka,” “lakasi” mo e “lakanga” mo e hā fua.

Na‘e fai kotoa ‘a e ngaahi faiva ni he pōme‘e, pōula, pōsiva, pōhiva, pōhe‘a moe pōfaiva kimu‘a atu [mo e pōtau‘olunga mo e pōkoniseti kimui mai] ko hono fakatautau mo fakatatau ‘a e māfana, vela mo e tauelangi hono fakame‘ite mo fakahoifua ‘o e Tu‘i Tonga. ʻOku hoʻata mai ko e poʻuli ko e vaaʻitā ia naʻe manakoa ki he faiva ʻa hou‘eiki fafine. ‘Oku matamata ko e ʻuhinga ‘eni naʻe “laupō” [‘o hangē ko e laulaupō ‘a e fā‘ele mo e mate] ai ʻa e ngaahi faiva ʻoku lahi kau ki ai ʻa hou‘eiki fafine ka e ʻikai ke lauʻaho [‘aia ‘oku ‘a tangata]. ‘Oku ngali ko e poʻuli ko e vaaʻitā ʻo Hina mo e māhina pea koe ʻaho ko e vaaʻitā ʻo Maui pea mo e laʻā. ‘Oku fefine ʻa poʻuli [ʻuli] ka e tangata ʻa ʻaho [pē kula], pea oku na felalavai tuʻumaʻu mo taʻengata ‘i he funga ʻo e tatau mo e potupotutatau, mo toki fisi-mei-loto-ki-tuʻa ko e fakaʻofoʻofa atu mo e mālie fau.

‘Oku kau ‘a e faiva lakalaka he fa‘ahinga ‘o e faiva ka e tautefito ki he faiva ta‘anga, hiva mo e haka. ‘Oku fekau‘aki vāofi ‘a e faiva ta‘anga, hiva mo e haka he ‘uhinga ‘oku lava ‘o fakafatu mo fakafa‘u ‘a e ta‘anga mo fakaafo mo fakafasi ko e hiva pea fakahaka mo fakafuo ‘a e ta‘anga mo e hiva ko e haka. ‘Oku hohoko hono fa‘a taku ‘a e faiva lakalaka ko e faiva haka ‘ata‘atā pē ka ‘oku mā‘uhinga ke tokanga‘i ma‘u ‘oku to e fakatou faiva ta‘anga mo faiva hiva ‘a e faiva lakalaka he ‘oku ‘ikai ngata pē hono fakafatu mo fakafa‘u hono ta‘anga ka ‘oku to e fakatou fakaafo mo fakafasi hono afo mo e fasi mo to e fakahaka mo fakafuo hono haka. ‘Oku hohoko mo e me‘a tatau he lahi pē kotoa ‘o e ngaahi faiva.

‘Oku ‘ikai foki hohoko ‘a e fakafatu mo fakafa‘u ‘oe ta‘anga, fakaafo mo fakafasi ‘oe ta‘anga koe hiva mo fakahaka mo fakafuo ‘ae ta‘anga moe hiva ko e haka, ‘o hangē ko e faiva lakalaka, me‘elaufola moe he‘a. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi faiva ‘oku ‘ikai ha‘anau ta‘anga ka ko e hiva mo e haka pē, ‘o hangē ko e faiva kailao mo e faiva taufakaniua, ‘a ia ko e hiva he founga ‘o e tākapa, tānafa mo e tālali mo e haka ‘ata‘atā pē. ‘Oku to e hohoko mo e ngaahi ta‘anga ‘oku fakafatu mo fakafa‘u ka e ‘ikai fakaafo mo fakafasi ko e hiva mo ‘ikai fakahaka mo fakafuo ko e haka. ‘Oku to e lahi pē foki mo e ngaahi ta‘anga ‘oku fakaafo mo fakafasi ko e hiva ka e ‘ikai fakahaka mo fakafuo ko e haka.

‘Oku ‘i ai ‘a e faiva lakalaka mo honau ngaahi kaveinga takitaha kehekehe, ‘o hangē ko e “Tulihoosi” ‘a ‘Eua, “Nusi” ‘a Kolonga, “No‘o‘anga” ‘a Navutoka, “Kumitu‘i” ‘a Tongoleleka, “‘Ava” ‘a Nomuka moe “Milolua” ‘a Kolovai. ‘Oku ma‘uhala ‘ae kaveinga ‘o e lakalaka ko e “Milolua” ‘a Kolovai ‘o lau tokua ko e faiva fo‘ou lotolotonga ko ia k oe kaveinga pē ia ‘o e lakalaka ‘a Kolovai koe “Milolua,” ‘o hangē pē koe kaveinga ko e “Tulihoosi” ‘o e lakalaka ‘a ‘Eua, “Nusi” ‘o e lakalaka ‘a Kolonga, “Kumitu‘i” ‘o e lakalaka ‘a Tongoleleka mo e “‘Ava” ‘o e lakalaka ‘a Nomuka kae ‘ikai koe faiva fo‘ou tokua koe “tulihoosi,” “nusi,” “no‘o‘anga” mo e “kumitu‘i.” Ko ia ai, ‘oku ‘ikai koha faiva fo‘ou ‘ae “milolua” mei he faiva lakalaka ka ko e kaveinga pē ko e “Milolua” ‘o e lakalaka ko e “Milolua” ‘a Kolovai.

[Toki hoko atu ki he Konga 2 mo e faka‘osi].

ANFF leva e malanga ka e a‘u,
‘Ofa atu fau mo e manatu ma’u,

Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina
Professor of Art, Culture and Critical Anthropology
Tonga International Academy [TIA] - Tonga &
Vava‘u Academy for Critical Inquiry and Applied Research [VACIAR] - Tonga
&
Maui-TāVā-He-Ako Dr Tēvita Ō. Ka‘ili
Professor of International Cultural Studies-Anthropology and Pacific Studies
BYU – Hawai‘i &
VACIAR – Tonga
&
‘Aisea Nau Matthew Māhina
PhD Scholar in Art and Philosophy
AUT University – Auckland, Aotearoa NZ &
VACIAR – Tonga

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.