Hā’ele Ki Pilitānia Featured
Palasi Pakingihami
HĀ‘ELE KI PILITĀNIÁ
Fatu ‘e Peni Tutu‘ila
1. Angiangi mai ‘a e Funga Siu-Malakí
Ke fakaa‘u ‘a e ‘ofa ni ki he lupe he Palasí
Si‘i lupe ‘o Tonga mānoa ‘i he kolopé
‘O ‘autō ki Uinisā vāvālafo‘anga ē tupé
2. Angi taulua ‘a e tonga hihifó
‘O falala he Tāmesi ko e fai‘anga ‘o e fakauō
Fio ai ē kakala ko e tumu‘aki ‘o Moheofó
Ne ngangatu ‘i he loto ‘o tu‘ula ‘i he ta‘emangaló
3. Ne sikāhema ma‘ili ‘one angiangí
‘O ue‘ia ē kakala he mausa ‘o Pākingihamí
Kapa ai si‘i lupe he naite ‘o e ‘Otu Felenití
He ‘oku taku he fekau langima‘a ‘o Palataisí
Taú:
He la‘ā hopo ‘o Felenité
Huhulu ‘i Polata‘ané
He palōfisai kuo moveté
Fakama‘u ‘o e talité
‘Ofa ‘i he teké
Si‘i langi ‘o Tongá
He ‘oku tu‘u ko e komá
Ka kuo hoko ‘o ‘iloá
KO E KI‘I FAKAMATALA NOUNOU
‘Oku ou fakatulou mo e fofonga ‘o e ta‘anga hiva viki mālie fau ko e “Hā‘ele Ki Pilitānia” ‘a e punake, ‘a Peni Tutu‘ila, ka u ki‘i lave si‘i ki hono fuo mo e uho ‘oku mohu mo fonu fau he tatau mo e potupotutatau he‘ene ngāue‘aki lelei fakatoulōua ‘a e heliaki fakafetongiaki [hangē ko e lupe mo e la‘ā ki a Kuini Sālote, Uinisā mo e Pakingihami ki a Kuini ‘Ilisapesi mo e koma ki Tonga] mo e heliaki fakafekauaki [hangē ko e ‘Otu Feleniti / Felenite ki he ‘Otumotu Anga‘ofa ki Tonga mo e Tāmesi ki Pilitānia / Polata‘ane] hono fakafelavai, pē fakahoko mo fakamavahe, ‘a e ‘uhinga ‘ene fepakitu‘u mo fihitu‘u, ‘o liliu mei he tu‘unga ‘o e felekeu ki he tūkunga ‘o e maau.
‘Oku to e ngāue‘aki fakapoto mo loloto ‘e he punake ‘a e: Si‘i lupe ‘o Tonga mānoa ‘i he kolopé / ‘O ‘autō ki Uinisā vāvālafo‘anga ē tupé mo e He la‘ā hopo ‘o Felenité / Huhulu ‘i Polata‘ané, ko e heliaki fakafetongiaki ki he hā‘ele ‘a Kuini Sālote ko e Tu‘i ‘o Tonga ki he hilifaki kalauni ‘o Kuini ‘Ilisapesi ko e Tu‘i ‘o Pilitānia / Polata‘ane. ‘Oku to e mālie atu hono ngāue‘aki lelei ‘e he punake ‘a e ngaahi lea Tonga ‘e 14 ko e ohi mei he lea ‘Ingilisi, ‘a ia ‘oku hoko ko e fakalahi mo e fakakoloa ki he lea Tonga, ‘o hangē ko e: Pilitānia / Polata‘ane [Britain]; Palasi [Place]; kolope [globe]; Uinisā [Windsor]; Tāmesi [Thames]; Pākingihami [Buckingham]; naite [knight]; Feleniti / Felenite [Friendly (Isles]; Palataisi [Paradise]; palōfisai [prophesy]; talite [treaty]; mo e koma [comma].
Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina
Professor of Art, Culture and Critical Anthropology
Vava‘u Academy for Critical Inquiry and Applied Research [VACIAR] &
Tonga International Academy [TIA]
7 comments
-
Malo mu'a kau tangata e kei 'afaki mai hotau pola. Pea 'oku mo'oni e lau 'a e finemotu'a Vava'u kuo tau sweet. Mou kataki pe, 'oku ou mahu'inga ia ke tau ngaue 'aki 'a e potatala mo e lave 'oku tau fai hotau pola ke tufaki ki Tonga 'a e mo'oni taha 'oku tau ala tanaki. Mahina ne tau ki'i afe si'i foki ki he 'ea mo e matangi ke fai mai ai hotau fakamaama. Pea 'oku hange ko e talanoa ki he fa'a ko Pekaloo ne ki'i afe 'o tulihopopea hake hake kuo ma'a faufau pea 'asili au mo 'ene talavou. Mahina 'oku mahu'inga fau ke a'u atu 'eku ki'i tanaki ki he Matangi Funga Siu Malaki ko hai 'e tui mai kia au. Ko Palofesa mo Toketa 'e tui kiai 'a e Tonga 'oku ou liatu e ki'i kahoa heilala ko 'ene ke ke kahoa he'e tuha pe 'e puluu mo langi pe ko e moana. Mahina ki'i mono hifo pe ho va'e 'o ki'i malaki 'aki e maea he 'oku 'ikai ke angi taulua pe sika'ahema he 'oku matangi fe'unga ke ke 'ave 'aki 'a e 'uhinga 'a Peni Tutu'ila ke 'ilo 'e Tonga. Ka toe 'iai ha toe 'uhinga teu tui ta'eveiveiua ko e fananga moe fakamahamahalo.
Malo -
![Okusitino Mahina [Hufanga]](https://secure.gravatar.com/avatar/3faef0c7fca480e4d3fd4ffffa7a37c4?s=48&default=https%3A%2F%2Fnepituno.to%2Fcomponents%2Fcom_k2%2Fimages%2Fplaceholder%2Fuser.png)
Si'oto'ofa Talamatangi:
Malo mu'a hono ke i 'aofia hotau pola pea 'omai mu'a ha'aku kava he 'oku ifo 'a e kiki 'o e talanga, 'o hook ko e me'atokoni 'a e fakakaukau he fifili mo e tanaki 'a Matangi Tokelau, 'a ia 'oku mo'oni ai 'a e lea Tonga heliaki, "malie atu pea to e lelesoni fau." He 'ikai fai ha ofo ai he ko e ma'ungatala koe 'a e halanga, hu'unga mo e toka'anga 'o e matangi kotoa pe, 'o hange ko ia na'e faka'amua 'e he Ta'ahine Kuini 'Ofeina ko Salote he tau / kolesi 'Ene maa'imoa fatu ta'anga hiva kakala malie fau ko e "Loka Siliva" 'oku pehe: 'Amusia pe 'a e matangi na, 'Oku ne angi fa'iteliha, Ka e hopoate pe kita, He 'ofa 'oku loka siliva!!
[Tuku pe mu'a ke tau ki'i afe si'i he ka tau toki foki mai. 'Oku ou tokanga'i hono feto'oaki 'a e lea Tonga ohi ko e 'ea [mei he lea 'Ingilisi ko e air] mo e lea Tonga tu'ufonua ko e "matangi," 'o hange ko hono ngaue'aki he letio mo e televisone, "Ko e fakamatala 'ea 'eni na'e ma'u mei he 'Ofisi Talamatangi 'a e Pule'anga ... Ko e anga 'eni 'o e tu'u 'a e 'ea ki he kaha'u 'e angi mokomoko 'a e matangi mei he tonga hihifo mo ma'a e langi ... PE ... 'e angiangi 'afu'afu 'a e matangi mei he tokelau hihifo, 'ao'aofia mo popo'uli e langi ... 'Oku 'i ai 'a e fakatokanga matangi malohi ... 'E to takutaku 'a e matangi pea 'e fakalalahi ke to e malohi ..."
'Oku 'i ai 'a e lea Tonga heliaki malie ko e: "Talamatangi fai 'i fale," 'o lotolotonga ko ia 'oku fai 'a e talamatangi 'i tu'a [ka e 'ikai 'i loto] he fale, 'a ia 'oku lava ai 'a e sio lelei ki he feangiaki 'a e matangi, 'o kau ai hono 'alunga, hu'unga mo e toka'anga mo e ha fua.
'Oku 'i ai 'a e lea ko e matangi [angi] mafana mo e matangi [angi] mokomoko, matangi [angi] malohi mo e matangi [angi] vaivai, matangi [angi] lelei mo e matangi [angi] kovi ['Oku 'I ai 'a e lea Tonga heliaki malie ko e: "Matangi lelei to ki he la mahaehae" mo e "Koloa pe 'a e matangi," 'o ma'u ai 'a e hingoa ko e Koloamatangi mo e lea mei tahi ko e: "Folau lelei" mo e "Folau kovi," 'o 'uhinga ki he folau matangi lelei mo e folau matangi kovi] -- pea 'oku to e ' ai pe mo e lea ko e 'ea mafana mo e 'ea mokomoko, 'ea malohi mo e 'ea vaivai, 'ea lelei mo e 'ea kovi. ['Oku 'i ai 'a e hingoa ko e 'Ealelei].
'Oku 'uhinga nai 'a e lea Tonga ko e matangi ki he lea 'Ingilisi ko e wind ka e 'ikai ko e lea 'Ingilisi ko e air, 'a ia kuo liliu mo ohi mai ki he lea Tonga ko e 'ea? 'O kapau leva ko ia 'oku feto'oaki nai hono ngaue'aki 'a e 'ea / air mo e matangi / wind -- pea kapau ko ia 'e tonu ange nai hono ngaue'aki 'a e matangi ka e hala hono ngaue'aki 'a e 'ea, 'o fetongi'aki 'a e fakamatala-'ea 'a e fakamatala-matangi, tu'u 'a e 'ea 'a e tu'u 'a e matangi mo e ha fua]. 'Oku ma'uhinga fau ke hokohoko atu hono filihi mo fokihi 'a e ongo lea ni -- 'ea mo e matangi -- pea tau to'o leva 'a e lea 'oku 'ikai ngata pe he'ene tonu mo loloto ka e to e tatau, potupotutatau mo faka'ofo'ofa!!
'Ofa lahi mo e hufaki,
Hufanga -
Talamatangi mo e Palofesa, 'oku fakamafana ho'omo fevahevahe'aki hotau pola ni pea 'oku kau ai pe mo kimautolu 'a e kau mata vaka piki vaka he pola ni he tufi mo taufa'ao e momona ho'omo talanga. 'Oku ou faka'amu ange na'e mahu'inga'ia hotau kakai he ngaahi fatu ni mo hono ngaahi puipuitu'a he 'e 'i ai e taimi kuo ta e kane ka kuo ava e topu. 'Oua 'e tuku he 'oku taumatala mai 'a e fakalata he pola ni pea 'oku fakamafana.
'ofa atu -
Malo mu'a e 'a mai 'a e tou'a pea tuku pe mu'a keu kauatu he talanga he kuo malie hotau pola. Ne u fanongo he talanoa mo e ngaahi hiva 'a e punake 'iloa ni ko ia pe ne ne 'ai 'a e fo'i tufungalea malie ko e Funga Siu Malaki. Tulou atu kau vahevahe atu ke tokoni ki he ma'u'anga tala ho tau pola. Pehe tokua ko e Matangi Siu Malaki ko e fo'i matangi fa'u pe ia 'a Peni Tutu'ila. Pehe tokou ko e taimi 'o e kalia mo e siu 'a e kau toutai ko 'ene malohi pe matangi pea 'oku ta leva 'a e maea ia he ta'anga maea he'e fu'u malohi e la 'o 'ikai kei mapukepuke 'ehe 'Eikivaka. Ka ko 'ene taimi pe 'oku angiangi iki ai e matangi pea 'oku fa'a ki'i mono hifo pe 'e he 'Eikivaka hono va'e 'o malaki 'aki 'a e maea. Ko e ki'i matangi ia ne pehe 'e Peni ko e ki'i matangi fe'unga pe ke ki'i malaki pe 'a e maea. Ke ne 'ave'ave lelei 'a e 'Ofa ki he Lupe he Palasi. Ko Peni foki ko e motu'a Ha'apai pea ngalingali 'e ofiofi nai hono toloaki atu e talanga ke toe loloto ange. Teu ki'i koma he he kuo lahi e tulemohe.
Malo -
Si'oto'ofa Talamatangi:
Malo fau hono ke i 'aofia mai hotau pola pea kataki 'ala he ngali lolongo 'a e ha'ofanga ka na'e fai 'a e ki'i tulekava pea ko e toki ake hake 'eni ke fai ha tulituli talanga. Malie atu 'a e fifili mo e tanaki ma'uhinga mo 'aonga kuo ke feia, pea ko e 'uhinga tefito ia 'a e fokotu'u kaveinga mo langa talanoa he faiva ta'anga / faiva maau ke ne fakatupu ha fakakaukau hono filihi mo fokihi 'a e loloto mo e maokupu 'o e ngaue 'a ha'a ta'anga he faiva fa'u mo ha'a maau he faiva lau, 'o kai-mo-inu hotau laumalie he'enau tatau, potupotutatau mo e malie mo pao-mo-toloaki kinautolu ko e to'ongapo mo e tukutukulaumea 'a e kuohili/kuohoko 'i mu'a he lotolotonga mo e kaha'u / kahoko 'i mui he lotolotonga ma'ae vaa'ikuonga mo ngaahi to'utangata.
'Oku mo'oni ho'o tokanga'i 'o e lave 'a e fua kohi / laini kotoa 'o e ngaahi kupu / veesi [1-3] kotoa ki he ngaahi "toka'anga matangi," 'o hange ko e: "Angiangi mai 'a e Funga Siu-Malaki" [kohi 1, kupu 1]; "Angi taulua 'a e tonga hihifo" [kohi 1, kupu 2]; mo e: "Ne sikahema ma'ili 'o ne angiangi." 'Oku 'uhinga 'a e kohi 1, kupu 1 ["Angiangi mai 'a e Funga Siu-Malaki"], ki he hake / fa'aki mai 'a e matangi he funga 'ana ko Siu-Malaki 'i Fahefa he tu'aliku 'o Houna-'Utulau mo e Liku 'o Hihifo.
['Oku pehe na'e fua fanongo 'a e punake he ongona mai 'a e ongoongo ki he ha'ele 'a Kuini Salote ki Pilitania ki he hilifaki kalauni 'o Kuini 'Ilsapesi lotolotonga 'ene faka'uli mai he motololi 'i Fahefa, 'o tupu / ake ai e 'anau 'a e punake ke heka atu he matangi hihifo 'ene ake mo fa'aki mai he funga 'ana Siu-Malaki 'ene popoaki tu'a'ofa ki he Lupe 'o e 'Otu Tonga Ta'ahine Kuini 'Ofeina ko Salote].
'Oku 'uhinga 'a e kohi 1, kupu 2 ["Angi taulua 'a e tonga hihifo"], ki he angi feliuekina 'a e matangi, 'o lotolotonga 'ene angi mei he kuo liliu / mafuli ia 'o angi mei he [angi taulua, 'a ko e lea "lua" ko e mu'aki lea ia ki he "ua"], 'a ia ka angi matangi mei he, pea 'ohovale pe ia kuo to e angai ia 'o tokai mei he [taulua e matangi] mo e ha fua. 'Oku hange 'eni ha heliaki 'a e punake ki he ta'e'alo'aloa 'a e kau atu si'i Tonga fonua vaivai mo masiva ['Otu Feleniti / Felenite] he pue 'o e katoanga tala mo kinokinoifia 'o e hilifaki kalauni 'o e Tu'i ko Kuini 'Ilisapesi 'o e Pule'anga Hau 'o Pilitania / Polata'ane. 'Oku to e fao'i 'e he punake 'a e 'uhinga ni he kohi 1, kupu 3 ["Ne sikahema ma'ili 'o ne angiangi"], 'o ngali ko e heliaki ki he fetaulaki he Palasi Pakinihami 'a e ongo Tu'i 'o Feleniti / Felenite mo Pilitaina / Polata'ane, 'a ia 'oku hohoatatau fakatouloua hona 'uhinga, ngeia mo e langulangia, 'o Kuini e 'a e Pule'anga Hau ko Tonga ka e Kuini e 'o e Pule'anga Hau ko Pilitania mo e ha fua.
Te u ki'i koma si'i he ka e tokonaki mo fakatau mai mu'a ha'atau kava ka tau toki hoko atu.
'Ofa ongo mo e manatu loto,
Hufanga -
Palofesa 'oku ou toe malie'ia ange au he ngaahi kamata'anga 'o e ngaahi veesi. Ko e veesi 'uluaki Matangi Siu Malaki, ko e veesi ua ko e angi taulua, ko e veesi tolu ne sikaahema. 'E toe malie ange kapau temau 'ilo 'e mautolu kauleka pe ko e ha fua e ngaahi matangi ko 'eni. Kataki pe 'o alaala mai he na'e fokotu'u mai. 'Ikai ke 'ilo pe koe punake mei fe.
-
Ko e ha nai hono 'uhinga 'o e Angiangi mai Funga Siu Malaki. Palofesa kataki 'o tokoni mai pe ko e fa'ahinga matangi fe ia 'a e Funga Siu Malaki.